Jarosław Kloza, Józef Maroszek DZIEJE GONIĄDZA w 450 rocznicę praw miejskich Jarosław Kloza, Józef Maroszek DZIEJE GONIĄDZA w 450 rocznicę praw miejskich Prace Białostockiego Towarzystwa Naukowego nr 37 URZĄD MIASTA W GONIĄDZU GONIĄDZKI DOM KULTURY BIAŁOSTOCKIE TOWARZYSTWONAUKOWE REGIONALNY OŚRODEK STUDIÓW I OCHRONY ŚRODOWISKA KULTOROWEGO W BIAŁYMSTOKU Białystok - Goniądz 1997 NA OKŁADCE Plan sytuacyjno-wysokościowy miasta Goniądza z 1946 r. w skali 1 :5 OOO - ze zbiorów Archiwum Państwowego w Białymstoku. Ratusz w Goniądzu (ok. 1779-1927), rysował M. Wi śniewski . Zygmunt Gloger pisał: Do ciekawych, a rzadkich drewnianych ratuszów należy parowiekowy staruszek, o wysokim jak na kościele dachu, znajdujący się w obszernym czworobocznym rynku, rolniczego dziś miasteczka Goniądza, leżącego nad Biebrzą, dawniej w ziemi Bielskiej, województwa Podlaskiego. - Zygmunt Gloger, "Kłosy", t. XX, 1874, nr 502. Ganek dworu szlacheckiego we Wroceniu koło Goniądza, z 1782 r., rys. Zygmunt Gloger, w: Gloger Zygmunt, Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, t. II Warszawa 1909, s. 39. ISBN 83-907455-2-6 Białostockie Towarzystwo Naukowe. Wydanie I. Nakład 1000 egz. Białystok - Goniądz 1997 Druk: Zakład Poligraficzny Offset-Print, Białystok, ul. Broniewskiego 14 DZIEJE GoNI„\DZA 5 Mazowiecki gród ziemi wiskiej Goniądz swą karier<; zapoczątkował we wczesnym średniowieczu jako mazowiecki gród ziemi wiskiej. Zadecydowało o tym korzystne położenie geograficzne i komunika­ cyjne - na skraju wyniosłej skarpy, na krawędzi Kotliny Biebrzańskiej, w niedalekim sąsiedztwie Osowca, jedynego miejsca, gdzie można było przeprawić si9 przez bagnistą dolinę rzeki Biebrzy. Biegły przez Goniądz aż dwa nadbiebrzańskie szlaki z Grodna do Wizny. Jeden, którego trasę ukazuje układ wczesnośredniowiecznych grodzisk wiódł wzdłuż wyżynnego, suchego brzegu Biebrzy - najpierw z Wizny brzegiem prawym, w okolicach Radziłowa przekraczał rzekę Wissę, dalej prowadząc przez późniejsze Mścichy, w Osowcu pokonywał dolinę rzeki, potem, od Goniądza podążał brzegiem le­ wym, południowym, mniej więcej podobnie jak dziś przebiega szosa Goniądz - Grodno. Na szlaku tym umiejsowione były: Dolistowo (w 1358 r. wzmiankowane jako Targowi­ sko), a także miejscowości, gdzie mieściły się grody dozorujące szlak: Grodzisk (gm. Suchowola) i Grodziszczany (gm. Dąbrowa Białostocka). Komunikacja miała od naj­ dawniejszych czasów kapitalne znaczenie dla rozwoju goniądzkiego ośrodka osadnicze­ go. Droga przez Osowiec w 1341 r. wzmiankowana była jako antiqua via, w 1439 zwa­ no ją gościńcem. Drogę tę wspominają też dokumenty z lat 1436 i 1439.1 Trakt z Wizny do Goniądza przez przeprawę biebrzai'iską w Osowcu biegł prawym brzegiem Biebrzy, posiadała odgałęzienie do Kamiennego Brodu na granicy Państwa Krzyżackiego (dalej prowadząc do Ełku). W odróżnieniu od analogicznego drugiego szlaku wiskiego, który biegł lewym brzegiem Biebrzy, w sąsiedztwie Tykocina, był od niego o wiele starszy, bo tamten powstał dopiero w l poi. XV w. Z racji na swoje znaczenie Goniądz był w czasach mazowieckich stolicą odrębnego powiatu. Miejscem lokalizacji wczesnośre­ dniowiecznego grodu był nąjprawdopodobniej teren skarpy nad Biebrzą, w bliskim są­ siedztwie Nowego Rynku, gdzie w późnym średniowieczu wzniesiono zamek. Dziś w miejscu tym znajduje się Zakład Wychowawczy. Wschodnią granicę władania mazowieckiego określili książęta mazowieccy Siemo­ wit i Trojden w liście do papieża z 1325 r., w którym pisali, iż granica mazowiecka się­ ga zaledwie dwie mile od Grodna.Z Litewski książę Gedymin rozciągnął swe panowanie na pograniczne tereny w latach1315 -J 324, przesuwając granicę swych posiadłości na zachód na linię rzek: Netty, Brzozówki, Czarnej (Sokołdki), Supraśli i Narwi. Po śmierci Bolesława, księcia ziemi płockiej i wiskiej, w13 51 r. król Kazimierz Wielki przyłączył te tereny do Królestwa Polskiego. 27 grudnia 1355 r. Ziemowit książę mazowiecki, czerski wziął w zastaw od Kazimierza Wielkiego króla polskiego ziemię zakroczymską i wiską na 3 lata.3 14 sierpnia 1358 r. w Grodnie zanotowano pierwszą wzmiankę pisaną o Goniądzu - stolicy powiatu należącego do ziemi wiskiej. Wówczas 1 AGAD, Kapicjana. nr 1. nr 290, s. 354: AGAD, Metryka Koronna, nr 335, k. 83v i nr 340, k. l 65v. 2 Oppidi quod dicitur Grodno ... , a terrarum nos/rorum limitibus ad duas lencas posil. - Codex diplomati­ cus Prus.1irns , wyd. J. Voigt., t. 3, Koenigsberg 1848, nr 134, s. 182. AGAD.3 Zbiór dokumentów pergaminowych (dalej cyt. Zb. dok. perg.), nr 20. 6 DZIEJE GONIĄDZA to Kiejstut książę litewskizatwierdzi! ugodę zawartą za zgodą swoich braci: Olgierda, najwyższego księcia litewskiego, Jawnuty, Koriata, Jerzego i innych, z Ziemowitem Trojdenowiczem, księciem mazowieckim. Porozumienie dotyczyło granicy między li­ tewską ziemią grodzieńską, a należącą do księcia mazowieckiego ziemią wiską i powia­ tem goniądzkim. Ustalona granica zaczynała się w miejscu zwanym Kamienny Bród, ciągnęła się do Rajgrodu, stąd szla rzeką Nettą do Biebrzy, do Targowiska (dziś Doli­ stowo Stare), w górę rzeki Biebrzy do ujścia Brzozówki, tą rzeką aż do jej źródlisk, póź­ niej wzdłuż dopływu Supraśli - rzeką Czarną, kolejno Supraślą aż do Popielowego Sie­ dliska (dziś Złotoria) do Narwi, Narwią do ujścia Niewodnicy (Niewotylica). Wytyczona limes stanowiła granicę powiatu goniądzkiego.4 Zachowało się świadectwo, zeznane pod przysięgą przed komisją biskupią w 1536 r., prze,-: ks. Marka ze Skrzeszewa, 70-letniego kapłana prepozytury św. Ducha w Go­ niądzu,15 od wówczas lat nią zarządzającego, który twierdził, że lokalna tradycja głosi, iż kościół w Goniądzu powstał jeszcze w czasach mazowieckich.s Musiało to więc być przed 1382 r., gdyż w tym roku powiat goniądzki znalazł się w zastawie krzyżackim. Twierdzenie, że kościółparafia lny założy! dopiero książę litewski Witold jest nieścisłe i gmatwa rzeczywistą historię kościoła katolickiego w tym mieście. Najdawniejszy kościól parafialny w Goniądzu usytuowany był niewątpliwie w naj­ starszej części miasta, przy Starym Rynku. Jeszcze dziś charakterystyczna lukiem bie­ gnąca linia pierzei poludniowej Starego Rynku dokumentuje istnienie w tym miejscu tej starożytnej świątyni. W 1571 r. w inwentarzu z tego roku zapisano przy Starym Rynku nieduży plac o powierzchni 2 pręta112 (ok. 60 m 2), należący do księdza Michala,6 zaś w inwentarzu z 1573 r. stwierdzono: Prętów rynkowych I 04 I 12. Pustych po księdzu Michale odmarlym - 2 112 pręta,. Zap!acono z prętów I 02.7 Gdyby na parceli tej istniał kościół, z pewnością by to odnotowano. Maleńki plac siedzibny był prywatną własno­ ścią duchownego, ewentualnie usytuowane było na nim probostwo, które najprawdopo­ dobniej sąsiadowało z cmentarzem przykościelnym, o którym inwentarze milczą, bo nie dawał dochodu skarbowi królewskiemu i nie interesował poborców podatkowych. Najstarszy kościół parafialny w Goniądzu nosił wezwanie św. Jana Chrzciciela, a ulica wybiegająca z naroża Starego Rynku nosiła dawniej nazwę: Świętojańskiej. 30 września 1675 r. wizytując parafię goniądzką ks. Ignacy Świętosławski stwierdził: Ko­ ścioly parafialne są dwa: większy pod wezwaneiem Najświętszej Maryi Panny i mniejszy ' Świętego Jana, oba glęboko starożytne ... w kościele s w. Jana dobry dach i nowe okna. Oltarz jeden. Stalle. Zakrystia. Nowy, maty przedsionek. Dzwon w sygnaturce.s W innej wizytacji z tego czasu (z lat 1674- 1 679) biskup Mikołaj Słupski odnotował: Goniądz. kościól drewniany, kolacja kólewska.proboszcz ks. Zygmunt Zalęski, zrestaurowa! ko­ ściół od dawna opuszczony.9 W 1716 r. kościół św. Jana już nie istniał, choć w uposaże- 4Jura Masoviae terrestria. opr. J. Sawicki , t. I, Warszawa 1972, nr 16, s. 19-20; AGAD, Kapicjana, nr 64, s. 87-95. 5 AP Białystok, Kamera Wojenna i Domen Prus Nowowschodnich w Białymstoku. nr 2855. 0 AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego (dalej cyt. ASK), dz. LVI, G-6, k. 7v 7 AGAD, ASK, dz. LVI, K 11, k. 48. 8 Ecclesiae parochia/es sunt duae: maioris fitu/i Beafae Virginis Mariae, minoris S. Joannis ambae post antiquos antecessores penifus ... In ecc/esia S. Joanis bene tecta ef fe nestrata novifer. Aifare 111/lls. Scamma. ·zacristia.Atrium minus nova, campana in copula. - AP Białystok, Kamera. „ nr 2588, k.13. 9 J. Kurczewski, Stan ko.1'ciolów parc(fia/nych w diece�ii wi/etiskiej po 11a/1'ciu niepr:yiacie/skim, „Litwa i Ruś'', lipiec 1912, t.111, z. l, s. 54. DZIEJE GONIĄDZA 7 niu parafii wymienia się plac położony na terenie miasta, który idzie od dzwonnicy, aż do cmentarza kościola św. Jana, 6 stadiów długi i szeroki na 2. Na placu tym znajdo­ wała się w pobliżu dzwonnicy karczma, należąca do plebana oraz dom organisty.IO W 1762 r. wzmiankowano,dwie karczmy w Rynku, po jednym placu z obydwóch stron starego cmentarza, na którym w jednym budynku mieszka chlop. 11 Jeszcze w 1739 r. gdy wymieniano place należące do kościoła parafialnego pisano: za św. Janem placów dwa.12 W 1765 r. karczmę plebańską przy cmentarzu nieistniejącego już wówczas ko­ ścioła św. Jana arendował Żyd Boruch Aronowicz. Własność kościelna przy Starym Rynku przetrwała do czasów nam współczesnych. O placu przy Starym Rynku wspomi­ na się jeszcze w 1934 r. Z wezwania, które nosił najdawniejszy kościół goniądzki - św. Jana Chrzciciela wnosić można, że była to placówka misyjna, prowadząca chrystianizację pogańskiej ludności. (Takież samo wezwanie - św. Jana Chrzciciela nosił kościół we Wiźnie). Trudno dociec jak dawną metrykę posiadał ten kościół, ale pewnie świątynia w tym miejscu mogła powstać w dobie chrystianizacji Mazowsza, jeszcze w XI w. Brak źródeł pisanych uniemożliwia poznanie średniowiecznych