Uniwersytet Warszawski Wydział Neofilologii Instytut Germanistyki Adriana Pogoda-Kołodziejak Zakon Krzyżacki w literaturze polskiej i niemieckiej XIX i pierwszej połowy XX wieku Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. dra hab. Lecha Kolago Warszawa 2011 Spis treści SPIS TREŚCI .................................................................................................................... 2 I. WSTĘP I METODOLOGIA BADAŃ....................................................................... 4 1. WPROWADZENIE ........................................................................................................ 4 2. POWIEŚĆ HISTORYCZNA, DRAMAT HISTORYCZNY, NOWELA HISTORYCZNA ................ 7 2.1. Próba zdefiniowania pojęcia ‘powieść historyczna’ ......................................... 7 2.1.1 Zarys genezy i rozwoju powieści historycznej ............................................... 12 2.1.2. Zarys rozwoju powieści historycznej w Polsce w XIX i w pierwszej połowie XX wieku. ................................................................................................................ 15 2.1.3. Zarys rozwoju powieści historycznej w Niemczech w XIX i w pierwszej połowie XX wieku .................................................................................................... 22 2.2. Próba zdefiniowania pojęcia ‘dramat historyczny’ ......................................... 30 2.2.1. Zarys genezy i rozwoju dramatu historycznego ............................................ 34 2.2.2. Zarys rozwoju dramatu historycznego w Niemczech x XIX i pierwszej połowie XX wieku .................................................................................................... 38 2.3. Próba zdefiniowania pojęcia ‘nowela historyczna’ ......................................... 42 2.3.1. Zarys genezy i rozwoju noweli historycznej ................................................. 46 2.3.2. Zarys rozwoju noweli historycznej w Niemczech w XIX i pierwszej połowie XX wieku ................................................................................................................. 49 3. STAN BADAŃ NAD KRZYŻAKAMI W LITERATURZE POLSKIEJ I NIEMIECKIEJ W XIX I PIERWSZEJ POŁOWIE XX WIEKU. .................................................................................. 53 II. HISTORIA ZAKONU KRZYŻACKIEGO .......................................................... 66 1. GENEZA POWSTANIA ZAKONU KRZYŻACKIEGO ....................................................... 66 2. HISTORIA ZAKONU NIEMIECKIEGO W PRUSACH....................................................... 69 3. ZAKON KRZYŻACKI NA LITWIE ................................................................................ 75 4. BITWA POD GRUNWALDEM ...................................................................................... 76 5. SEKULARYZACJA ZAKONU KRZYŻACKIEGO ............................................................. 78 6. HISTORIA ZAKONU KRZYŻACKIEGO PO XVI WIEKU. ............................................... 79 7. WSPÓŁCZESNY ZAKON NIEMIECKI........................................................................... 82 8. WIELCY MISTRZOWIE ZAKONU NIEMIECKIEGO ....................................................... 85 III. ZAKON KRZYŻACKI W WYBRANYCH POLSKICH I NIEMIECKICH POWIEŚCIACH HISTORYCZNYCH XIX I PIERWSZEJ POŁOWY XX WIEKU .......................................................................................................................... 90 1. ZAKON KRZYŻACKI W LITERATURZE POLSKIEJ ........................................................ 90 1.1 Walka przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu jako symbol walki o wyzwolenie narodu z niewoli w dziele Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich ............................................................ 90 1.2. Krzyżacy 1410 Józefa Ignacego Kraszewskiego ............................................ 106 1.3. Zakon Krzyżacki jako analogia potęgi Rzeszy Niemieckiej w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza ........................................................................................... 119 1.4. Polityka Zakonu Krzyżackiego w Wietrze od morza Stefana Żeromskiego ... 138 2. KRZYŻACY W NIEMIECKIEJ POWIEŚCI HISTORYCZNEJ ............................................. 158 2.1. Wielki mistrz Heinrich von Plauen w dramacie Josepha von Eichendorff Der letzte Held von Marienburg .................................................................................. 159 2.2. Motyw Krzyżaków w cyklu powieściowym Die Ahnen Gustawa Freytaga .... 173 2.3. Bohater krzyżacki w powieści Heinrich von Plauen. Ein historischer Roman aus dem deutschen Osten Ernsta Aleksandra Wicherta ....................................... 189 2.4. Nacjonalizm w powieści Wolter von Plettenberg. Deutschordensmeister von Livland Hansa Friedricha Bluncka ...................................................................... 207 2.5. Nowela Agnes Miegel Die Fahrt der sieben Ordensbrüder .......................... 219 IV. PODSUMOWANIE I WNIOSKI ........................................................................ 231 V. LITERATURA ....................................................................................................... 237 1. LITERATURA PODMIOTU ......................................................................................... 237 2. LITERATURA PRZEDMIOTU ..................................................................................... 237 I. Wstęp i metodologia badań 1. Wprowadzenie Jednym z tematów literatury europejskiej XIX i początku XX wieku był Zakon Krzyżacki, który ukazywano w różnych formach literackich powstających i rozwijających się w tym czasie. Często był on głównym bohaterem powieści historycznych, noweli czy dramatów, a czasami, jak to miało miejsce w poezji był jedynie elementem spełniającym funkcję metafory czy porównania. Celem niniejszej pracy będzie ukazanie różnic i podobieństw wizerunku Zakonu Krzyżackiego, jego roli i funkcji w literaturze niemieckiej i polskiej XIX i pierwszej połowy XX wieku. Postaram się udowodnić tezę, iż sposób przedstawiania Zakonu miał wpływać na świadomość historyczno-polityczną czytelnika. Pracę moją będę opierać na utworach, takich jak powieść historyczna, dramat historyczny i nowela historyczna, w których Zakon Krzyżacki jest tematem głównym. W XIX wieku w literaturze europejskiej bardzo modną formą literacką była powieść historyczna, która osiągnęła szczyt swojej popularności w latach 80. tego wieku i cieszyła się nią do roku 1945. Twórczość pisarzy zarówno niemieckich, jak i polskich miała silny wpływ na rozwój i funkcjonowanie tego gatunku. Dlatego też w niniejszej pracy najwięcej stron poświęcę właśnie tej formie literackiej. Jednym z tematów powieści historycznych stał się Zakon Najświętszej Maryi Panny. Jednak „[…] większość opublikowanych w XIX w. książek o wyprawach krzyżowych na wschodnie rubieże Europy nie wpisała się trwale, a często nawet wcale, w kanon niemieckiej literatury narodowej” (Surynt, Odpowiedzialny naród, 2006, s. 185). Być może było to spowodowane tym, że teksty te tworzone były przez mało znanych pisarzy. Legendy związane z Zakonem, tajemniczość życia w średniowieczu, intrygi miłosne i polityczne, tajemnicze rytuały stanowiły podstawę ‘krzyżackiej’ powieści i odpowiadały założeniom literackim romantyzmu. W drugiej połowie XIX wieku historia krzyżacka nabiera zarówno w Polsce jak i w Niemczech znaczenia narodowego. 4 Praca składać się będzie z pięciu części. W podrozdziale drugim pierwszego rozdziału, na podstawie polskich i niemieckich słowników, encyklopedii i leksykonów, podejmę próbę zdefiniowania pojęcia ‘powieść historyczna’ (2.1.) oraz przedstawię ogólny zarys jej genezy i rozwoju (2.1.1.). W następnych częściach podrozdziału drugiego ukażę zarys rozwoju powieści historycznej zarówno w Polsce (2.1.2.), jak i w Niemczech w XIX i pierwszej połowie XX wieku (2.1.3.). Kolejny podrozdział (2.2.) będzie poświęcony próbie zdefiniowania pojęcia ‘dramat historyczny’, zarysowi jego genezy i rozwoju (2.2.1.) oraz rozwojowi tej formy w Niemczech w wieku XIX i na początku wieku XX (2.2.2.). Następnie podejmę próbę zdefiniowania pojęcia ‘nowela historyczna’ (2.3.), przedstawię zarys jej genezy (2.3.2.) oraz zarys jej rozwoju w Niemczech w XIX i pierwszej połowie XX wieku (2.3.3.). Kolejny podrozdział (3.) będzie dotyczył analizy wybranej literatury przedmiotu, by móc określić stan badań nad Krzyżakami w literaturze polskiej i niemieckiej. Rozdział drugi poświęcony będzie historii Zakonu Krzyżackiego, który określany jest również w tej pracy mianem Zakonu Niemieckiego. Ponieważ historia Zakonu stanowi jedynie tło dla analizy utworów literackich, skupię swoją uwagę na najważniejszych wydarzeniach z jego bogatej historii, które opiszę, korzystając zarówno z niemieckich, jak i polskich opracowań historycznych. Po opisie genezy i powstania Zakonu (1.) przedstawię jego historię w Prusach i na Litwie (2. i 3.). Historyczne wydarzenie takie jak bitwa pod Grunwaldem (4.) będzie miało swój wydźwięk w omawianych w niniejszej pracy utworach literackich, tak samo jak i sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego (5.). Pomimo tego, że literatura podmiotu będzie skupiać swoją uwagę przede wszystkim na wczesnej historii zakonnej, w zarysie historycznym uwzględnię również dzieje Zakonu po wieku XVI i w czasach współczesnych (6. i 7.). Kolejny podrozdział (8.), lista Wielkich Mistrzów Zakonu Niemieckiego, oparta na książce wielkiego mistrza Mariana Tumlera Der Deutsche Orden. Von seinem Ursprung bis zur Gegenwart, będzie zakończeniem rozdziału drugiego.