LEKARZE GETTA WARSZAWSKIEGO Maria Ciesielska Warszawa 2018 Recenzenci: dr hab. n. hum. Anna Marek prof. dr hab. n. hum. Wacław Wierzbieniec Copyright by Maria Ciesielska Redakcja i korekta: Małgorzata Izdebska-Młot Projekt okładki: Justyna Bamba SLBE.BSUB,SZTJʤTLB,VEMBL ISBN: 978-83-948691-1-3 Wydanie drugie (poprawione i uzupełnione) Wydawnictwo Dwa Światy 05-230 Kobyłka, Kościuszki 39 Warszawa 2018 Spis treści Wstęp ............................................................ 7 Rozdział I. SYTUACJA LEKARZY POCHODZENIA ŻYDOWSKIEGO W II RZECZYPOSPOLITEJ ........................................ 26 .V]WDĂFHQLHOHNDU]\LX]\VNLZDQLHXSUDZQLHĄ]DZRGRZ\FK ........ 26 'RVWÙSGRVWXGL³ZPHG\F]Q\FKGODPĂRG]LHļ\ ................. 31 6DPRU]ÅGL]U]HV]HQLDOHNDUVNLH ............................. 49 /HNDU]HĻ\G]LZ7RZDU]\VWZLH/HNDUVNLP:DUV]DZVNLP ......... 56 Rozdział II. OPIEKA ZDROWOTNA W WARSZAWIE PO WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ DO CHWILI UTWORZENIA GETTA ....... 63 /HNDU]HĻ\G]LZQLHZROLQLHPLHFNLHMLVRZLHFNLHM ............... 63 6\WXDFMDVDQLWDUQD:DUV]DZ\ZSRF]ÅWNDFKZRMQ\ ............... 73 2SLHND]GURZRWQDZZDUV]DZVNLFKV]SLWDODFKļ\GRZVNLFK . 77 3RPRF PHG\F]QD ěZLDGF]RQD SU]H] *PLQÙ Ļ\GRZVNÅ L RUJDQL]DFMH VSRĂHF]QH .............................................. 86 8WZRU]HQLHĻ\GRZVNLHM,]E\/HNDUVNLHM ....................... 93 Rozdział III. ORGANIZACJA OPIEKI MEDYCZNEJ W DZIELNICY ŻYDOWSKIEJ .................................................... 102 ']LDĂDQLD5DG\Ļ\GRZVNLHM ................................ 102 .RPLVMHOHNDUVNLHEDGDMÅFHNDQG\GDW³ZGRSUDF\ ............... 115 /HNDU]H6ĂXļE\3RU]ÅGNRZHM . 119 3RJRWRZLHZJHWFLHZDUV]DZVNLP ............................ 124 :\G]LDĂ6]SLWDOQLFWZD,QVW\WXW&KHPLF]QR%DNWHULRORJLF]Q\L&HQWUDOQD 5DGD=GURZLD ........................................... 129 6SRĂHF]QDRSLHND]GURZRWQDZJHWFLHZDUV]DZVNLP ............. 145 $SWHNL ................................................. 154 Rozdział IV. LEKARZE W SZPITALACH GETTA WARSZAWSKIEGO . 161 Ļ\GRZVNL6]SLWDO=DNDĺQ\Ȏ&]\VWHȍ .......................... 161 2GG]LDĂ\6]SLWDODȎ&]\VWHȍSU]\XO/HV]QR ................... 182 5 MARIA CIESIELSKA 6]SLWDO']LHFLÙF\%HUVRQ³ZL%DXPDQ³Z ..................... 184 6]SLWDOSU]\XO/HV]QR ................................. 188 2NUHVSRSU]HG]DMÅF\OLNZLGDFMÙJHWWD ........................ 190 6]SLWDOHZRNUHVLH:LHONLHM$NFML:\VLHGOHĄF]HM ................ 203 6]SLWDO2J³OQ\QD6WDZNDFK ................................ 207 6]SLWDOSU]\XO*ÙVLHMȵ .................................. 216 /RV\XNU\ZDMÅF\FKVLÙOHNDU]\ļ\GRZVNLFK .................... 229 Zakończenie ...................................................... 245 Wykaz skrótów ................................................... 251 Wykaz tabel ...................................................... 253 Bibliografia ...................................................... 254 Summary ........................................................ 276 Załączniki ........................................................ 288 Indeks osób ...................................................... 404 „Ghetto warszawskie charakteryzował dziwny dualizm, z jednej strony pewna śmierć i niecelowość jakichkolwiek poczynań, z drugiej realna praca, nie bacząc, że syzyfowa i beznadziejna”1. Wstęp Z chwilą odzyskania niepodległości państwo polskie stanęło wobec ko- nieczności zorganizowania opieki zdrowotnej dla społeczeństwa. Instytucją państwową określającą i realizującą politykę zdrowotną kraju zostało Mini- sterstwo Zdrowia Publicznego (1919−1923). Naczelnik Państwa Józef Piłsud- ski mianował 13 grudnia 1918 roku Witolda Chodźkę podsekretarzem stanu w tym ministerstwie, powierzając mu jednocześnie kierownictwo tego resortu. Po likwidacji Ministerstwa Zdrowia Publicznego w 1924 roku jego kompeten- cje rozdzielono pomiędzy Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Departament Służby Zdrowia), Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, Ministerstwo Wy- znań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Ministerstwo Komunikacji i inne2. Po 1930 roku zaczęto skupiać instytucje kształtujące politykę zdrowotną w Mi- nisterstwie Opieki Społecznej. Profilaktykę chorób społecznych i lecznictwo chorych powierzono samorządom i Kasom Chorych, które były podporządko- wane strukturom ministerialnym. W Warszawie funkcję tę pełnił Wydział Szpitalnictwa i Zdrowia Pu- blicznego (1919−1923), a po nim Wydział Opieki Społecznej i Szpitalnictwa. W 1925 roku Wydział Opieki Społecznej i Szpitalnictwa rozpoczął zakładanie ośrodków zdrowia, przy których działały urzędy sanitarne. Wydział Opieki Spo- 1 5HODFMD0RMļHV]D0LHF]\VĂDZD7XUV]D 7KXUV]D -DNNV]WDĂWRZDĂVLÙVDQLWDULDWZJKHWFLHZDUV]DZ- VNLP$<92 2 (:LÙFNRZVND,QVW\WXFMH=GURZLD3XEOLF]QHJRZ,,5]HF]\SRVSROLWHMȄRUJDQL]DFMDFHOH]DGDQLD Ȏ3U]HJOÅG(SLGHPLRORJLF]Q\ȍWQUȄV 7 MARIA CIESIELSKA łecznej połączono z Wydziałem Zdrowia Publicznego w 1934 roku i rozpoczęto reformę miejskiej opieki otwartej3. W pierwszych latach wieku XX w międzywojennych granicach Polski praktykowało 4 300 lekarzy4. Tuż przed wybuchem II wojny światowej według Urzędowego Spisu Lekarzy z 1939 roku (USL) w Polsce zarejestrowanych było 12 592 lekarzy5. Najwięcej mieszkało i pracowało w stolicy, gdzie zarejestrowa- nych było 2 815 lekarzy i 1 422 lekarzy dentystów. W 1938 roku na 1 lekarza przypadało w Warszawie 448 pacjentów (lepszy wskaźnik miał jedynie Kraków i Lwów)6. Lekarze warszawscy pracowali w większości w 23 szpitalach, zakładach i klinikach Uniwersytetu Warszawskiego, 11 ośrodkach zdrowia, 23 przychod- niach i w pogotowiu ratunkowym oraz prowadzili prywatne praktyki lekarskie i lecznice. Mimo to w okresie dwudziestolecia międzywojennego Polska zajmo- wała przedostatnie miejsce w Europie pod względem wskaźnika liczby lekarzy na 10 000 mieszkańców. Więcej problemów nastręcza określenie struktury narodowościowej lekarzy warszawskich. Marcin Kacprzak w 1929 roku, na podstawie kart rejestracyjnych le- karzy zgromadzonych w Departamencie Służby Zdrowia, dokonał podziału lekarzy według narodowości i wyznania w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości. Z analizy zamieszczonych danych wynika, że lekarzy narodowości żydowskiej było 11,4%, natomiast lekarzy wyznania mojżeszowego 33,5%. Rozbieżność ta wynikała z faktu, że w dawnym Królestwie Kongresowym Żydzi uważali się za Polaków, zaś na terenach położonych na wschodzie państwa wyznanie mojżeszowe utożsamiano z narodowością żydowską. W województwie warszawskim narodowość żydowską 3 =3RGJ³UVND.ODZH:DUV]DZDLMHMLQVW\WXFMHPHG\F]QHZODWDFKȵ>Z@=3RGJ³UVND.ODZH UHG 7RZDU]\VWZR/HNDUVNLH:DUV]DZVNLHȵF]:DUV]DZDV.%URļHN5XFK QD U]HF] SRGQRV]HQLD NZDOLʎNDFML ]DZRGRZ\FK SROVNLFK OHNDU]\ Z ODWDFK ȵ7RZDU]\VWZD L NXUV\ Ȏ0HG\F\QD1RZRļ\WQDȍW]ȵV 4 .%URļHNRSFLWV 5 8U]ÙGRZ\ 6SLV /HNDU]\0LQLVWHUVWZR2SLHNL6SRĂHF]QHM:DUV]DZDSRGDMHļHFDĂNRZLWDOLF] EDOHNDU]\Z3ROVFHZUZ\QRVLĂDRVRE\DOHNDU]\GHQW\VW³Z.U]\V]WRI%URļHN >LELGHP@SRGDMHļHZU]DUHMHVWURZDQ\FKE\ĂRZ3ROVFHOHNDU]\QDPOQRE\ZDWHOL OHNDU]QDRVRE\ *UXSD]DZRGRZDOHNDU]\SRQLRVĂDZWUDNFLHZRMQ\ROEU]\PLHVWUDW\ȄZOD WDFKȵ]JLQÙĂRL]PDUĂREOLVNRSROVNLFKOHNDU]\ 6 (:LÙFNRZVND/HNDU]H MDNR JUXSD ]DZRGRZD Z ,, 5]HF]\SRVSROLWHM :URFĂDZV 8 LEKARZE GETTA WARSZAWSKIEGO i wyznanie mojżeszowe deklarowało w 1928 roku 33,5% lekarzy7. Dziesięć lat póź- niej B. Ostromęcki przedstawił statystyczne dane oparte na podstawie informacji przesłanych z Izb Lekarskich. Wyznanie mojżeszowe pośród lekarzy Izby Lekarskiej Warszawsko-Białostockiej deklarowało w 1938 roku 37,8% lekarzy, podczas gdy wy- znania rzymskokatolickiego było ponad 62% członków Izby8. Ogólna liczba lekarzy w Polsce wzrosła od 1921 roku do 1935 roku przeszło dwukrotnie, podczas gdy lud- ność w państwie powiększyła się o 23%. Przyrost liczby lekarzy był w tym czasie czte- rokrotnie większy niż ludności. Zasadnicze proporcje dla składu narodowościowego lekarzy w drugim i trzecim dziesięcioleciu XX wieku nie zmieniły się istotnie. Okres dwudziestolecia międzywojennego był dla lekarzy Żydów czasem stopniowego wy- kluczania z towarzystw naukowych i organizacji zawodowych9. Po wybuchu II wojny światowej władze niemieckie utrzymały w mocy, do odwołania, polskie prawo określone przed wrześniem 1939 roku, o ile nie było sprzeczne z bezpieczeństwem wojsk i celami prowadzenia wojny. Komen- dantem Warszawy został gen. Friedrich von Cochenhausen (Kommandieren- der General des Stellvertretenden Generalkommandos des XIII. Armee-Korps), przy którym uformował się zarząd cywilny (Zivilverwaltung). Na jego czele stał SS-Standartenführer Harry von Craushaar. Podlegali mu: Helmut Otto – przed wojną nadburmistrz Düsseldorfu jako Komisarz Rzeszy na miasto Warszawę (Reichskommissar für die Stadt Warschau). Jego zastępcą był dr Oskar Dengel − burmistrz Würzburga10. Siedzibą Komisarza i jego biura był pałac Blanka. Odpowiedzialnym za stan sanitarny miasta oraz ogólnie pojęte lecznictwo został prof. dr Anton Richter, naczelny lekarz sztabowy (Oberstabsartz, Komman- dantur Abt. IVB), przed wybuchem wojny profesor chorób wenerycznych i skór- nych Uniwersytetu w Królewcu11. Do jego głównych zadań należało opanowanie 7 ,ELGHPVȵ 8 ,ELGHPV 9 $&DĂD+:ÙJU]\QHN*=DOHZVND+LVWRULD L NXOWXUD Ļ\G³Z SROVNLFK 6ĂRZQLN:DUV]DZDV :LÙFHMLQIRUPDFMLQDWHQWHPDWZSRGUR]G]LDOH6DPRU]ÅG L ]U]HV]HQLD OHNDUVNLH. 10 3LHUZV]\PNRPLVDU\F]Q\PSUH]\GHQWHP:DUV]DZ\]RVWDĂ+HOPXW2WWR Ȅ GUXJLP 2VNDU5XGROI'HQJHO Ȅ 11 -6WDUF]HZVNL8ZDJL R VĂXļELH ]GURZLD Z RNXSRZDQHM :DUV]DZLHȎ3U]HJOÅG/HNDUVNLȵ2ěZLÙFLPȍ W]QUV 9 MARIA CIESIELSKA epidemii duru brzusznego (tyfusu brzusznego), która wybuchła w Warszawie w związku z tragiczną sytuacją sanitarną miasta. W tym celu powołano do życia komisję, w ramach której ściśle ze sobą współpracowały cywilne władze