Fundacja im. Stefana Batorego ul. Sapieżyńska 10a 00-215 Warszawa tel. |48 22| 536 02 00 fax |48 22| 536 02 20 [email protected] Jaka Polska? Czyja Polska? Niniejszy tom jest wyborem materiałów z dwóch spotkań zorganizowanych przez Fundację im. Stefana Batorego w 2006 roku. Pierwsze, zatytułowane III? IV? Sens zmiany, było próbą przyjrzenia się zmianom politycznym, jakie zaszły w 2005 roku – poczynając od kampanii wyborczej, po powstanie pierwszego rządu Prawa i Sprawiedliwości. Drugie spotkanie, stawiające pytanie Czyja Polska? Jaka Polska?, poświęcono dyskusji o pierwszym okresie – najpierw samodzielnych, a potem koalicyjnych – rządów PiS-u. W tomie znalazły się wystąpienia m.in.: Henryka Domańskiego, Dariusza Gawina, Mirosławy Grabowskiej, Jerzego Hausnera, Antoniego Kamińskiego, Jacka Kochanowicza, Zdzisława Krasnodębskiego, Jacka Kurczewskiego, Ryszarda Legutki, Janusza Lewandowskiego, Bronisława Łagowskiego, Karola Modzelewskiego, Mirosławy Marody, Janusza Reykowskiego, Jacka Rostowskiego, Andrzeja Rycharda, Aleksandra Smolara, Sławomira Sierakowskiego, Jerzego Szackiego, Piotra Winczorka, Artura Wołka i Jacka Żakowskiego. Elektroniczna wersja publikacji jest dostępna na stronie www.batory.org.pl/pub Fundacja im. Stefana Batorego ISBN 83-89406-71-3 W a r s z a w a 2 0 0 6 Jaka Polska okladka.indd 1 2006-09-13 10:11:11 Jaka Polska? Czyja Polska? Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa 2006 Pod redakcją Piotra Kosiewskiego Jaka Polska? Czyja Polska? Diagnozy i dyskusje Fundacja im. Stefana Batorego ul. Sapieżyńska 10a 00-215 Warszawa tel. |48 22| 536 02 00 fax |48 22| 536 02 20 [email protected] www.batory.org.pl Opracowanie redakcyjne: Izabella Sariusz-Skąpska Korekta: Joanna Liczner Opieka artystyczna nad publikacjami Fundacji im. Stefana Batorego: Marta Kusztra Projekt graficzny: Teresa Oleszczuk Skład elektroniczny: TYRSA Sp. z o.o. © Copyright by Fundacja im. Stefana Batorego ISBN 83-89406-71-3 Publikacja jest rozpowszechniana bezpłatnie Warszawa, 2006 Spis treści Aleksander Smolar, Uwagi wstępne 9 III? IV? Sens zmiany Między obroną III RP a budową IV RP. Analiza dyskursów ideologicznych Ryszard Legutko, Dzisiejsze „dyskursy” ideologiczne 15 Jacek Żakowski, Deszcz, rynna itp. 19 Jacek Kurczewski, Nieufność i solidarność 28 Dyskusja (Dariusz Gawin, Jacek Kurczewski, Rafał Matyja, Andrzej Mencwel, Tadeusz Szawiel, Hanna Świda-Ziemba, Andrzej Walicki, Maciej Zięba OP) 43 Wybór instytucji, wybór polityki Andrzej Rychard, Wybór instytucji, wybór polityki 57 Antoni Kamiński, Ustrój państwa, polityka a obecny układ rządzący 62 Jerzy Hausner, Gdy nie wiadomo, o co chodzi, wiadomo, że chodzi o władzę 67 Dyskusja (Ryszard Bugaj, Dariusz Gawin, Jerzy Hausner, Antoni Kamiński, Zdzisław Krasnodębski, Joanna Kurczewska, Radosław Markowski, Wiktor Osiatyński, Janusz Reykowski, Andrzej Rychard, Tadeusz Szawiel, Jacek Żakowski) 80 Między tradycją a nowoczesnością. Bunt przeciw nowoczesności czy też specyficzna nowoczesność? Jacek Kochanowicz, Pożegnanie z nowoczesnością? 107 Zdzisław Krasnodębski, Tradycja a nowoczesność 117 Janusz Lewandowski, Między marszami równości a budową IV RP 127 Dyskusja (Janusz Grzelak, Jerzy Jedlicki, Jacek Kochanowicz, Zdzisław Krasnodębski, Rafał Matyja, Andrzej Mencwel, Cezary Michalski, Wiktor Osiatyń- ski, Janusz Reykowski, Antoni Sułek, Tadeusz Szawiel, Andrzej Walicki, Andrzej Waśkiewicz, Maciej Zięba OP) 131 Podstawowe podziały polityczne: „solidarni” przeciw „czerwonym”? „socjalni” przeciw „liberałom”? „moderniści” przeciw „tradycjonalistom”? Janusz Reykowski, Osie polskich konfliktów ideologicznych 159 Mirosława Grabowska, Polskie podziały polityczne 169 Bronisław Łagowski, Transformacja restauracyjna 181 Dyskusja (Ryszard Bugaj, Mirosława Grabowska, Janusz Grzelak, Jerzy Jedlicki, Zbigniew Krasnodębski, Bronisław Łagowski, Wiktor Osiatyński, Piotr Pacewicz, Janusz Reykowski, Aleksander Smolar, Jacek Żakowski) 188 Jaka Polska? Czyja Polska? Mirosława Marody, Zawłaszczany kraj 207 Artur Wołek, Gadanie, czyli rewolucja 212 Jacek Rostowski, Czy Prawo i Sprawiedliwość ma „nieliberalną” wizję ustroju państwa? 218 Piotr Winczorek, Polska według zwolenników IV RP 223 Henryk Domański, Klasa rządząca a tradycjona- lizm Polaków 229 Jerzy Szacki, Populistyczna koalicja sprzeciwu 239 Karol Modzelewski, Polska rozbita 246 Dariusz Gawin, Obecny rząd i spór o model polskiej modernizacji 251 Sławomir Sierakowski, Pochwała antagonizmu 257 Posłowie Aleksander Smolar, Radykałowie u władzy. Od transformacji ustrojowej do rewolucji kulturalnej 265 Noty biograficzne 295 Indeks nazwisk 311 Aleksander Smolar Uwagi wstępne Ubiegłoroczna, wielomiesięczna kampania oraz wynik podwójnych wy- borów – parlamentarnych i prezydenckich – znacząco zmieniły polską scenę polityczną. Więcej – od pierwszej chwili panowało przekonanie, że mamy do czynienia z wyborami zasadniczo różnymi od poprzednich. Dominowało przeświadczenie, iż w ich wyniku dojdzie w kraju do radykalnych zmian, być może najgłębszych od czasu zasadniczej transformacji Polski w okresie rządu Tadeusza Mazowieckiego. Takie przynajmniej były zapowiedzi dwóch głównych partii na polskiej scenie politycznej: Prawa i Sprawiedliwości oraz Platformy Obywatelskiej, takie też były oczekiwania wyborców. To przekona- nie utrzymuje się do dziś, chociaż jesienią 2005 roku powstał zupełnie inny rząd, niż wynikało z wcześniejszych zapowiedzi, a zamiast zapowiadanej centroprawicowej koalicji mamy rządy Prawa i Sprawiedliwości, populistycz- nej Samoobrony oraz radykalnie prawicowej, nacjonalistycznej Ligi Polskich Rodzin. Zasadnicze obietnice PiS-u nie uległy jednak zmianie, podobnie jak obawy jednych i nadzieje drugich. Powstała sytuacja skłania do postawienia szeregu pytań dotyczących ładu, jaki wyłania się obecnie w Polsce. Jak głębokie zmiany w istocie zostaną wprowadzone w wyniku działań obozu władzy? Jaka wspólnota polityczna i jaki system instytucji z nich się wyłonią? Czyim politycznym, społecznym i ekonomicznym interesom, w szerokim tego słowa znaczeniu, służą obecne rządy? Jaka Polska? Czyja Polska? Diagnozy i dyskusje Nie można też pominąć pytań dotyczących przyczyn dzisiejszej sytuacji. Jak doszło do zwycięstwa formacji politycznej i wreszcie do zawiązania koalicji partii, które kształtowały swoją tożsamość polityczną w negacji do rządów po 1989 roku, do polityki zmian, które wówczas miały miejsce, do dorobku szesnastu lat przemian? Chociaż oczywiście odcienie tej negacji były różne. Dlaczego tak wiele osób i środowisk postanowiło przekreślić III RP w imię budowy IV? I jak ład panujący w naszym kraju ma się do celów oraz doświad- czeń Polski po 1989 roku i ideałów sił, które przewodziły transformacji? Jak w tej perspektywie rysuje się odpowiedź na pytanie: czyja jest Polska? Wydawane przez nas materiały pochodzą z dwóch spotkań zorgani- zowanych przez Fundację im. Stefana Batorego. Pierwsze, zatytułowane III? IV? Sens zmiany (Warszawa, 12 stycznia 2006 roku), było próbą przyjrzenia się na gorąco zmianom politycznych, jakie zaszły w 2005 roku – poczynając od kampanii wyborczej, na powstaniu pierwszego rządu Prawa i Sprawiedliwości kończąc. Drugie spotkanie, opatrzone tytułem Czyja Polska? Jaka Polska? (Warszawa, 28 czerwca 2006 roku), poświęcono dyskusji nad dłuższym już okresem samodzielnych i koalicyjnych rządów Prawa i Sprawiedliwości. III? IV? Sens zmiany Między obroną III RP a budową IV RP. Analiza dyskursów ideologicznych Ryszard Legutko Dzisiejsze „dyskursy” ideologiczne Na wstępie muszę podzielić się wątpliwością związaną ze sformułowa- niem: „dyskurs ideologiczny”. Termin „ideologia” jest wieloznaczny, jednak można go względnie łatwo zdefiniować. Natomiast „dyskurs”, słowo nie- zmiernie popularne w ostatnich dwóch dekadach, znaczy niewiele. W tej sytuacji dokonałem arbitralnego ustalenia: dyskurs ideologiczny zdefinio- wałem jako rodzaj wypowiedzi między świadomie sformułowaną koncepcją polityczną a „politycznym folklorem”. Dyskurs jest zestawem pojęć, skojarzeń, interpretacji, które bardziej – by użyć metafory – unoszą się w powietrzu, znamionując pewną atmosferę, niż stanowią względnie dobrze usystema- tyzowaną i skonceptualizowaną wypowiedź. Można wyodrębnić kilka tak zdefiniowanych dyskursów, z których szcze- gólnie trzy wydają się znaczące dla współczesnego klimatu politycznego. Pierwszy nazwałbym „dyskursem histerycznym”. Można wskazać wiele przykładów takich wypowiedzi. Wystarczy wspomnieć chociażby tzw. apel krakowskich intelektualistów, ogłoszony kilka miesięcy przed wyborami parlamentarnymi w 2005 roku, a ostrzegający przed „radykalizmem” głów- nych ugrupowań politycznych, czyli Prawa i Sprawiedliwości i Platformy Obywatelskiej. W owym dyskursie histerycznym dominuje poczucie wielkiego zagrożenia z powodu stojących u bram barbarzyńców. Używający tego języka mają dobrze zdefiniowanego wroga. Jest on zawsze bardzo konkretny. Zwykle bywa nim któraś z partii – w przypadku owego nieszczęsnego listu była to Jaka Polska? Czyja Polska? Diagnozy i dyskusje Liga Polskich Rodzin. W tej wrogiej konstelacji pojawia się niezmiennie Radio Maryja, rzucające groźny cień na Rzeczpospolitą i jej przyszłość. Powiązanie, nawet najbardziej iluzoryczne, tego Radia z jakimś środowiskiem politycznym stanowi zepchnięcie tego ostatniego do statusu siły czynnie zagrażającej dalszemu istnieniu demokracji. Podobny zabieg bywa przeprowadzany z partią Prawo i Sprawiedliwość, a nawet do niedawna stosowano go wobec Platformy Obywatelskiej. O ile jednak wróg jest dokładnie określony, o tyle nie bardzo wiadomo, kto stoi po stronie dobra. Zwykle w tej sytuacji padają „słowa-zaklęcia”,