Halicka, Marianna Penetracyjne badania etnograficzne nad sztuką ludową Suwalszczyzny = Территориальные этнографические исследования народного искусства Сувальщины = Penetrative ethnographical investigations on peassant art in the Suwałki region "Rocznik Białostocki", 8, 1968, s. 437-439 Zdigitalizowano w ramach projektu pt. Digitalizacja i udostępnianie online czasopisma „Rocznik Białostocki”, dofinansowanego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na działalność upowszechniającą naukę (nr umowy 834/P-DUN/2019). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. ODKRYCIA I NABYTKI MUZEALNE 437 MARIANN A HALICKA PENETRACY JNE BADANIA ETNOGRAFICZNE N AD SZTUKĄ LUDOWĄ SUWALSZCZYZNY l) TeppMTOpMaJibHhie 3THOrpaci>wieCKMe MCCJie,UOBaHMR HapOAHOrO MCKYCCTBa CyBaJih~MHhi Penetrative ethnographical investigations on peassant art in the Suwałki region W związku z organizowaną przez Muzeum Ziemi Suwalskiej wystawą "Sztuka ludowa Suwalszczyzny" pr.zepFowadzono w r. 1966 badania pene­ tracyjne w powiatach: Suwałki, Sejny i Augustów. Objęto nimli łącznie około 50 wsi: W:ijżajny, Grzybdina, Rutka Tartak, Gulbie~szki, 8idorówka, , Bakałarzewo, Sadłowina, Skazduh Stary, Malinówka, Przeroś!, Rakówek, Okuniowiec, Osinki, Huta, Krzywe, w pO\\l!iecie suwalskim, Dusznica, Bu­ bele, Nowosady, Giby, Gawieniańce, Gryszkańee, Żegary, Ogrodniki, Berż­ niki, Zelwa, Buda Zawidugierska, JodeHszki, Puńsk, Jegliniec, Wojponri.e, Krejwiany, Żwikiele, Pogorzelec, Karolin, Stud:z;iany Las, Gremzdy Pol­ skie, Romanowee, Wojtokiemie, Szlinokiemie, Szołtany, Oszkinie, w po­ wiecie sejneńskim, Dalny Las, Krasnybór, J astrzębna II, Hruskie, w po­ wiecie augustowskim i Krasne oraz Lipsk n/BJebrzą w powiecie dąbrow- · skim (dawny powiat Augustów). · Badaniami objęto następujące dziedziny sztuki ludowej tradycyjnej i współczesnej: a) budownictwo i zdobnictwo wnętrza, b) tkactwo, c) strój, d) ceramika, e) plecionkarstwo, f) kowalstwo, g) malarstwo i rzeźba lu­ dowa, h) zabawkarstwo, i) plastyka obrzędowa. W trakcie badań terenowych zgromadzono bogaty materiał fotograficz­ ny, opisowy oraz około 200 różnycfi eksponatów z dmedziny tkactwa, zdobnictwa wnętrza domu, stroju, ceramiki, plecionkarstwa, k9walstwa, malarstwa i rzeźby ludowej, zabawkarstwa, plastyki obrzędowej. Należy tutaj podkreśl[ć dwa zabytki datowane: malqwaną szafę z że­ gar z 1849 r. ri. malowaną skrzynię wianną z Gawieniańców z 1828 r. Nie­ które z, zabytków wykonane są na specjalne zamówien1ie przez osoby pa­ miętające ich wygląd z okresu, kiedy jeszcze były w powszechnym użyCiiu _ np. palmy wielkanocne, korowaje. Najżywotnliejszą gałęzią suwalskiej sztuki ludowej jest tkwiące głę­ boko w tradycji tkactwo!. N~ezwykłe bogactwo typów tkanin, skompliko­ wana technika wykonania, olbrzymia różnorodność ornamentów, szeroki wachlarz barw, pozwala zaliczyć je do szczytowych osiągnięć artystycz­ nej twórczości ludowej naszego regionu. Mri.mo tej ogromnej jeszcze ży­ wotności tkactwo suwalskie wykazuje pewne symptomy zan~ku. Trudni się nim obecnie grupa kobiet starszego i średniego pokolenia i to kobiet ~) Przeprowadzona latem 1966 r. przez dra Mariana P ok r o p k a i mgr Ma­ riannę H a l i c k ą. 438 M. HALICKA w pewnym sensie już wyspecjalizowa!Ilych. Młodzi~ż wykazuje wyraźny brak zainteresowania tą tradycyjną umiejętnością. Na podstawie zebra­ nych i zaobserwowanych w terenie mate].'liałów dają się zauważyć roz­ wojowe w pewnym stopniu tendencje tkactwa suwalskiego i jednocześnie wyodrębnić zasadnkz:e typy tkanin. Rzecz wymaga jednak w dalszym ciągu szczegółowych i wnikliwych badań. Duże trudności nastręczało zebranie materiałów o ludowym stroju suwalskim, który zanikł bardzo wcześnie, wyparty przez strój typo·wo miejski. Budownictwo suwalskie wykazuje wiele cech artyzmu przejawiającego się zarówno w samej bryle budYIIlku jak i również w zewnętrznym jego wystroju: ozdobnie wycinanych nad- i podokiennikach, szalowanych drzwiach, szczytach domów, gankach. Szczególnie bogato są zdobione domy mieszkalne budowane w okresie międzywojennym. Duży nacisk kładz:~iono na zdobnictwo wnętrza domu, który wypeł­ niały meble własnej lub rzemieślniczej roboty: malowane skrzynie, maze­ rowane kufry, ławy z ozdobnie wycinanym oparciem, zydle, ażurowe pó• łeczki do ręczników. Jeszcze w okresie międzywojennym wnętrza domów strojono pająkami wykonanymi ze słomy, trzciny, grochu. Na obrazach zawieszano girlandy sztucznych kwiatów, a we wsiach litewskich wąskie, specjalnie tkane w tym celu krajkli. Dzisiaj tego typu dekoracje spotyka się niesłychanie rzadko. Wnętr~a domów wyposaża się na wzór typowo miejski. W dziedzinie garncarstwa na uwagę zasługują wyroby Wincentego i Stefana W i n i e w i c z ów z Sejn, nieżyjącego już Konstantego Wy­ g a n o w ski e g o z Augustowa, tworzącego w ciągu ostatnich lat życia w Sejnach oraz Zygmunta W y g a n o w s k i e g o z Augustowa. Wy­ kazuje ono jednak wyraźne symptomy zaniku. Obniża się jakość wy­ robów i ogranicza ilość form. N a obszarze Suwalszczyzny występuje ogromne bogactwo form na­ czyń zasobowych, plectionych ze słomy i łyka lub wikliny, prastarą tech­ niką spiralną. Dz;isiaj ludzie, którzy posiadają _ umi~jętność ich wykony­ wania, nie należą do rzadkości. Mimo to .wyplata się je bardzo. rzadko. Bardzo skąpe są materiały dotyczące ludowego kowalstwa artystycz­ nego, ludowej rzeźby i malarstwa. Zebrano w terenie kilka ciekawych okazów żelaznych krzyży, kilka starych, datujących się na koniec ubieg­ łego stulecia rzeźb i obrazów olejnych o tematyce religijnej. Rozpoczęte badania sztuki ludowej Suwalszczyzny · wymagają jeszcze kontynuacji. Należałoby zwrócić baczniejszą uwagę na sztukę Faliponów -ludności pochodzenJia wielkoruskiego i na wpływy białoruskie. Badania pozwoliły wykryć cały szereg twórców ludowych: tkaczek, pisankarek, kwiaciarek, malarzy, rzeźbiarzy, których prace zasługują na uwagę. ODKRYCIA .I NABYTKI MUZEALNE 439 MARIANNA HALICKA PENETRACY JNE BADANIA TERENOWE Z ZAKRESU PLASTYKI OBRZĘDOWEJ PROWADZONE W POWIATACH SUWALSKIM, SEJNEŃSKIM I AUGUSTOWSKIM TeppMTOpMaJihHhie MCCJie~oaaHMH ,B o6JiacTM Hapo~Horo o6pH~oaoro MCKyccTBa, rrpo,Be~eHHhie B CyaaJihCKOM, Ce:i1:HeHhCKOM M AarycTOBCKOM rroBHTax Penetrative research in the field of ritual ·art in the rural areas of Suwałki, Sejny and Augustów Districts W okresie od 10 do 25 maja 1965 r. Muzeum w Białymstoku zleciło mgr Mariannie H a l i c k i e j przeprowadzenie penetracyjnych badań te­ renowych z zakresu plastyki obrzędowej w 7 wsiach powiatu suwalskiego (Motule Stare, Motule Nowe, Zusno, Krzywólka k/Przerośli, W· ijżajny, Boicie k/Wijżajn, Solina k/Smolnik), 6 wsiach powiatu sejneńskiego (Ba­ bańce, :Żubrówka, Zegary, kol. Sejny, Puńsk, Krejwiany) i 5 wsiach po­ wiatu augustowskiego (Netta, Czarnucha, Huta, Budziska, Krasnybór). Badaniami objęto następujące zagadnienia z dziedziny plastyki obrzę- dowej: · a) zwyczaje "bożonarodzeniowe"- gwiazdy, szopki, Herody, pieczywo noworoczne, b) zwyczaje w,ielkan.ocne- palmy, pisanki, c) Oktawa Bożego Ciała- wianki, d) zwyczaje żniwne- "pępek", "plon", "równianka", e) Matka Boska Z1ielna- bukiety, f) zwyczaje weselne - korowaje. Analiza z.ebranych materiałów nie wskazuje na wyraźm: e zróżnicowanie Suwalszczyzny pod względem twórczośoi plastycznej ludu wiejskiego, związanej z wymienionymi powyżej zwyczajami dorocznymi i obrzędo­ wością rodzinną. Pewne ~óżnioe zaznaczają się jedynie w nazewnictwie, bądź też stopniu ich żywotności. Ze zwyczajów "bożonarodzeniowych" najbardziej żywotny okazał się zwyczaj chodzenia z królem Herodem, jakkolwiek w tej chwili stracił dużo na swej dawnej atrakcyjności. Powszechne jeszcze w okresie mię­ dzywojenrnym chodze111ie z gwiazdą, dzisiaj występuje sporadycznie. Częś­ ciej spotyka się je w powiecie suwals~im (okolice Filipowa i Przerośli), augustowskim (Krasnybór, Huta), rzadziej w sejneńsk,im. Z okazji Nowego Roku jeszcze w latach powojennych pieczono cia­ steczka zw. "fafernyskami", "fafarnuchami", "fafernuszkami", "orzecha­ mi", którymi częstowano gości. Składano przy tym życzenia szczęścia, pomyślności, "doczekania" drugiego roku. Natrafiono w czasie badań na ślady maszkar zapustnych: kozy w po­ wieoie suwalskim i bociana w powiede sejneńskim. .