ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI Yasin TOPALOĞLU ARDAHAN-ÇILDIR BÖLGESİ TARİHİ VE ARKEOLOJİK ARAŞTIRMALARI YÜKSEK LİSANS Tez Yöneticisi Doç. Dr. Alpaslan CEYLAN Erzurum–2006 II İÇİNDEKİLER ÖZET ………………………………………………………………….………... IV ABSTRACT……………………………………………………….……………... V ÖNSÖZ…………………………………………………………………............... VI KISALTMALAR………………………………………………………………… VII LEVHALAR LİSTESİ…………………………………………………………... X GİRİŞ………………………………………………………………………….…. 1 1. ÇILDIR BÖLGESİ COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ………………………….…... 1 1.1. Jeoloji ve Jeomorfoloji………………………………………….….. 3 1.2 İklim…………………………………………………………….….. 6 1.3 Hidrografya………………………………………………………… 7 1.4 Toprak……………………………………………………………… 9 1.5 Bitki Örtüsü………………………………………………………… 10 2. PREHİSTORİK (TARİH ÖNCESİ) ÇAĞLAR……………………….............. 13 2.1 Paleolitik Çağ………………………………………………………… 13 2.1.1 Jeolojik Zamanlar………………………………………….. 14 2.1.2 Alt Paleolitik Çağ…………………………………………… 15 2.1.3 Orta Paleolitik Çağ ………………………………………... 17 2.1.4 Üst Paleolitik Çağ…………………………………………... 19 2.2 Mezolitik (Epipaleolitik) Çağ………………………………………... 23 2.3 Neolitik Çağ…………………………………………………............. 24 2.4 Kalkolitik Çağ……………………………………………………….. 27 2.5 Tunç Çağı……………………………………………………………. 31 2.5.1 Karaz Kültürü……………………………………………… 40 3.URARTU DEVLETİ…………………………………………………………... 46 3.1.Kuruluş Dönemi……………………………………………………… 46 3.2.Gelişme Dönemi……………………………………………………... 46 3.3. Gerileme ve Çöküş Dönemi…………………………………….…… 48 3.4.Urartu Merkezleri……………………………………….…………… 49 3.4.1.Van-Tuşpa Kalesi………………………………….………… 49 3.4.2.Tuşpa Nekropolu-Altıntepe…………………………………. 51 3.4.3.Toprakkale (Rusahinili) …………………………………….. 54 3.4.5.Aşağı ve Yukarı Anzaf Kaleleri………………….…………. 56 3.4.6.Çavuştepe / Sardurihinili……………………………………. 60 3.4.7.Dilkaya Höyüğü…………………………………………….. 67 3.4.8.Karagündüz…………………………………………………. 69 3.4.9.Giyimli (Hırkanis) ………………………………………….. 71 3.4.10.Körzüt Kalesi………………………………………………. 73 3.4.11.Nörgüh Kalesi……………………………………………… 75 3.4.12.Kamışlı Nekropolu…………………………………............ 76 3.4.13. Gavurkale Nekropolu……………………………………… 77 3.4.14.Kalecik Nekropolu…………………………………............. 77 3.5. Urartu Kültür ve Medeniyeti………………………………………… 79 3.5.1.Urartu Mimarisi……………………………………………... 79 3.5.1.1.Urartu Askeri Mimarisi……………………………............. 79 3.5.1.2.Sivil Mimari……………………………………………….. 83 3.5.1.3.Mezar Mimarisi……………………………………............. 85 3.5.2.Urartu Ulaşımı………………………………………………. 85 3.5.3.Urartu Yazısı………………………………………………… 89 3.5.4.Anıtsal Kaya Kapıları……………………………….………. 90 3.5.5.Urartu Anıtsal Kaya İşaretleri……………………………….. 91 3.5.6.Urartu Madenciliği………………………………….……….. 92 III 3.5.7.Urartu Sulama Sistemi ……………………………………… 95 3.5.8. Urartu Taşocakları ve Atölyeleri…………………..………. 97 4. İSKİTLER……………………………………………………………………... 99 4.1. İskitler’in Tarih Sahnesine Çıkışları………………………………… 100 4.2.İskitler’in Diğer Kavimlerle İlişkileri………………………………... 102 4.2.1. İskit-Kimmer İlişkileri……………………………………… 102 4.2.2. İskit-Urartu İlişkileri…………………………………….….. 104 4.2.3. İskit-Asur İlişkileri……………………………………….…. 104 4.2.4. İskit-Pers İlişkileri………………………………………….… 105 4.2.5. Sarmat-İskit İlişkileri………………………………………… 107 4.3. İskit ve Kimmerler'in Anadolu'daki Etkileri………………………… 108 I. BÖLÜM………………………………………………………………............... 113 1.ARAŞTIRILAN MERKEZLER……………………………………….............. 113 1.1.Tarihi ve Arkeolojik Merkezler…………………………………….... 115 1.1.1.Akçakale Kalesi……………………………………………... 115 1.1.2. Kurt Kalesi………………………………………………….. 120 1.1.3. Karakale……………………………………………….……. 121 1.1.4. Beşiktepe……………………………………………............. 121 1.1.5. Sınırortası Kalesi……………………………………………. 122 1.1.6. Sengertepe Kalesi………………………………………….... 122 1.1.7. Şeytan Kalesi……………………………………………….. 123 1.1.8. Kalecik (Uğduz) Kulesi…………………………………….. 124 1.1.9. Betres Kulesi………………………………………………... 124 1.1.10. Kayabeyi Kalesi…………………………………………… 124 1.1.11. Başköy Kalesi……………………………………………... 125 1.1.12. Kaleciktepe Höyükleri…………………………………….. 125 1.1.13. Karasal Höyük…………………………………………….. 125 1.1.14. Adalar Höyük……………………………………………… 126 1.1.15. Kunduzevi Yerleşmesi…………………………………….. 126 1.1.16. Yıldırım Tepe Yerleşmesi…………………………............. 127 1.1.17. Peyhler Mevkii Yerleşmesi………………………………... 127 1.1.18. Topyolu Nekropolu………………………………………... 127 1.1.19. Cinnik Nekropolu…………………………………............. 128 1.1.20. Kurtkale Kurganları……………………………………….. 128 1.1.21. Harabe Mevkii ……………………………………………. 129 1.1.22. Övündü Mağaraları………………………………………... 129 1.1.23. Akçil Mağaraları…………………………………………... 130 1.1.24. Kenardere Mağaraları……………………………………... 131 1.1.25. Kurtkale Mağaraları……………………………………….. 131 1.1.26. Kırk Ayaklı Mağaraları……………………………............. 131 1.1.27. Alvız Harabeleri ……………………………………….….. 132 1.1.28. Taşköprü Yazıtı…………………………………….............. 132 SONUÇ…………………………………………………………………………... 134 KAYNAKÇA…………………………………………………………….............. 136 HARİTALAR……………………………………………………………............. 178 RESİMLER ……………………………………………………………………… 183 FİGÜRLER………………………………………………………………………. 212 ÖZGEÇMİŞ……………………………………………………………………… 237 IV ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ Ardahan-Çıldır Bölgesi Tarihi ve Arkeolojik Araştırmaları Yasin TOPALOĞLU Danışman: Doç. Dr. Alpaslan CEYLAN 2006-SAYFA 237+ XIII Jüri: Doç. Dr. Alpaslan CEYLAN ________________________ ________________________ Medeniyetlerin beşiği olan Anadolu’yu Kafkaslara bağlayan ve en uç noktayı oluşturan Ardahan bölgesi bulunduğu yer bakımından binlerce yıldır güçlü devletlerin kuzeye açılmak veya Kafkaslardan Anadolu’ya geçişleri için sahip olmak istediği bir bölgedir. Ardahan bölgesi şimdiye kadar bilinen tarihi içerisinde en erken yerleşmelerini Neolitik Çağ’da görmüştür. Ancak çevresinin Tarih Öncesi daha eskiye gittiği bilinmektedir. Ardahan bölgesinin de bulunduğu stratejik konumu ve yerleşmeye uygun iklimi ile çevresi ile aynı dönemde yerleşme gördüğü düşünülmektedir. Ancak bugüne kadar yapılan tespitlerde Paleolitik döneme ait taş aletlerin bulunamaması veya yapılan çalışmaların azlığı, yetersizliği ile açıklanabilir. Bölgede daha sonra belirleyici topluluklar Urartular, Kimmerler ve İskitler olmuştur. Anahtar Kelimeler: Ardahan, Çıldır, Urartu, Diauehi, Kimmerler, İskitler V ABSTRACT MASTER THESIS Historical and Archaeological Surveys of Ardahan Çildir Yasin TOPALOĞLU Supervisor: Assoc. Prof. Alpaslan CEYLAN 2006-PAGES 237+XIII Jury: Assoc. Prof. Dr. Alpaslan CEYLAN ________________________ ________________________ The Ardahan Region, utmost part of Turkey which is between the Caucasian and the Anatolia cradle of civilization is a region that the powerful states acquires to go to the North or to pass the Caucasian to the Anatolia for thousands of years because of its whereabouts. In Ardahan Region, in declared history by now, earliest settlements are seen in Neolithic Age but as known its surroundings history is older than it. Thinking that the Ardahan Region has settlements with same period with its surroundings, by its strategic position and best fit climate for settlement but unfinding stone tools belonging to Paleolithic era can be explained by deficiency of the searching. Then in the region the determining communities were Uruatrian, Cimmerian and Scythian. Key words: Ardahan, Çıldır, Uruatrian, Diauehi, Cimmerian, Scythians VI ÖNSÖZ Bu çalışmada Ardahan ili Çıldır İlçesi ve çevresinin tarih öncesi çağları, tarihi çağları ve bölgede gerçekleştirilen tarihi ve arkeolojik araştırmaların sonuçları ele alınmıştır. Ne yazık ki bölgede günümüze kadar yapılmış olan Eskiçağ Tarihine yönelik araştırmaların azlığı nedeniyle ile bu çalışmada tanıtmaya çalışıp ortaya koyacağımız sonuçlarla Akçakale adasındaki yürütülen kazı çalışmalarının verilerinin ilk kez sunulacak verilerinin ele alınıp değerlendirildiği düşünüldüğünde çalışmamın bölgenin erken dönem tarihini aydınlatmada önemli bir yeri olacağını kanaatindeyim. Çalışmamın giriş bölümünde Kafkaslar ile Anadolu arasında bir geçiş konumunda olan ve birçok güçlü devlet tarafından ele geçirilmiş bölgenin stratejik konumunu vurgulayabilmek ve neden cezp edici bir alan olmasının nedenlerinin bulunabileceği coğrafyası ele alınmıştır. İkinci bölümde, tarih öncesi çağları incelenirken, genelde Anadolu’nun bütünü özelde ise Çıldır ve yakın çevresi dikkate alınmıştır. Üç ve Dördüncü bölümlerde ise bölge tarihinde önemli bir yeri olan Urartu Devleti ile Kimmer ve İskitler ele alınmıştır. Beşinci bölümde ise Çıldır bölgesinde hocam Alpaslan Ceylan ile yaptığımız uzun süreli yüzey araştırmaları ve Çıldır ilçesi Akçakale adasındaki kazı çalışmaları ile şimdiye kadar yapılmış olan tarihi ve arkeolojik araştırmaların sonuçları ele alınmıştır. Arazi çalışmalarında bizlerle birlikte olan Prof. Dr. Mehmet Özsait’e, arkeolog Nesrin Özsait’e, Yrd. Doç. Dr. Akın Bingöl’e, öğrenci arkadaşlarıma ve her şeyimi borçlu olduğum danışman hocam Doç. Dr. Alpaslan Ceylan’a yol göstericiliği ve desteklerinden dolayı sonsuz teşekkür ederim. Erzurum–2006 Yasin TOPALOĞLU VII KISALTMALAR AAA : Annals of Archaeology and Anthropology, London. AA : Archäologischer Anzeiger, Berlin. Ac Ant Hung : Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae, Budapeşte. AfO : Archiv für Orientforschung, Berlin-Graz. AfO-NF : Archiv für Orientforschung-Neue Folge, Berlin. AJA : American Journal of Archaeology, Baltimore, Norwood, Concord, New York. AMI : Archaeologische Mitteilungen aus Iran, Berlin. Anadolu (Anatolia) : Ankara Üniversitesi DTCF Arkeoloji Enstitüsü Yayını Ankara. AnAr : Anadolu Araştırmaları, İstanbul. Anatolica : Anatolica. Annuaire International pour les Civilisations de l’Asie Anterieure, Leiden. AO : Der Alte Orientalia, Leipzig. Ar Or : Archiv Orientalni, Prag. ARI I : Assyrian Royal Inscriptions