T.C. İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI YÖNETİM VE ORGANİZASYON BİLİM DALI İŞLETMELERDE KURUMSAL YÖNETİM UYGULAMALARININ ÖRGÜTSEL DEĞERLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: İMKB KURUMSAL YÖNETİM ENDEKSİNDE YER ALAN İŞLETMELER ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Aysun KANBUR Danışman Yrd. Doç. Dr. Ali AKSOY DOKTORA TEZİ Malatya, 2010 İŞLETMELERDE KURUMSAL YÖNETİM UYGULAMALARININ ÖRGÜTSEL DEĞERLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: İMKB KURUMSAL YÖNETİM ENDEKSİNDE YER ALAN İŞLETMELER ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Aysun KANBUR İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Ana Bilim Dalı, Yönetim ve Organizasyon Bilim Dalı Danışman Yrd.Doç.Dr. Ali AKSOY DOKTORA TEZİ Malatya, 2010 i ONUR SÖZÜ Doktora Tezi olarak hazırladığım “İşletmelerde Kurumsal Yönetim Uygulamalarının Örgütsel Değerler Üzerindeki Etkileri: İMKB Kurumsal Yönetim Endeksinde Yer Alan İşletmeler Üzerine Bir Araştırma” başlıklı bu çalışmanın, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın tarafımdan yazıldığını ve yararlandığım bütün yapıtların hem metin içinde hem de kaynakçada yöntemine uygun biçimde gösterilenlerden oluştuğunu belirtir, bunu onurumla doğrularım. Aysun KANBUR ii ÖNSÖZ İşletmelerin geleceklerini ve stratejilerini sürdürülebilirlik yoluna yönelttiği ve tüm faaliyetlerine bu doğrultuda derinlik kazandırmaya başladığı bir iş dünyası bizleri vazgeçilmez olarak kendine bağlamaktadır. Zamanın her anının gelişime odaklandığı böylesine zorlu bir süreçte kaynakları idare edecek mekanizmanın nasıl işlemesi gerektiği sorgulanırken yönetsel ve örgütsel bir devrime duyulan ihtiyaç ise giderek artmıştır. Bu noktada işletmeler için büyüme ve ilerleme yolunda tutunulacak temel bir dayanak olarak kurumsal yönetim tüm dünyada anlam kazanmaktadır. Yönetim ve organizasyon alanında büyük bir hassasiyet ve mutlulukla çalışmalarımı yürütürken işletmelerde yönetimi irdeleyen bir kavramın tüm dünyada tartışılmaya ve kabul edilmeye başlaması beni oldukça heyecanlandırarak doktora tez çalışmamın şekillenmesini sağlamıştır. Çalışma süresince yaptığım araştırmalar bu yönetim anlayışının işletmeler için aynı zamanda bir işletme kültürü oluşturmaya odaklandığını ve konunun eksik kalan bu yönünün de araştırılması gerektiğini göstermiştir. Bu çalışma ile kurumsal yönetim uygulamalarının işletmelerin kültürlerinin temel unsuru olan örgütsel değerleri nasıl etkilediğinin İMKB Kurumsal Yönetim Endeksi’nde yer alan işletmelerde incelenmesi çalışmanın özgünlüğünü ortaya koymaktadır. Kurumsal yönetimin dünyada ve ülkemizdeki gelişimine katkıda bulunarak ileride yapılacak olan araştırmalar için başvurulacak bir kaynak üretiyor olmak ise en içten dileğimdir. Çalışmanın tüm süreçlerinde vizyonuyla cesaretlendirerek çalışmanın coşkusunu sürekli paylaşan değerli tez danışmanım Yrd.Doç.Dr. Ali AKSOY’a, akademik öğrenimim boyunca bilgi birikimimi geliştiren Sayın Prof.Dr. Mehmet TİKİCİ ile Sayın Prof.Dr. Edip ÖRÜCÜ’ye, ilerlediğim kariyer yolunda çalışma anlayışlarıyla ve bilgileriyle yol gösteren çok değerli tüm hocalarıma teşekkürlerimi sunarım. Bununla birlikte, eğitim yaşamım boyunca destek olarak iyi bir eğitim almamı sağlayan anneme ve babama, hep yanımda olan kardeşime ve bu çalışmaya katkılarının yanı sıra hayatta attığım her adımı büyük bir özveriyle benimle paylaşan eşim Engin KANBUR’a teşekkürü borç bilirim. Malatya 2010 Aysun KANBUR iii ÖZET İŞLETMELERDE KURUMSAL YÖNETİM UYGULAMALARININ ÖRGÜTSEL DEĞERLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: İMKB KURUMSAL YÖNETİM ENDEKSİNDE YER ALAN İŞLETMELER ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Aysun KANBUR Doktora Tezi, Yönetim ve Organizasyon Bilim Dalı, Malatya, 2010. Günümüz işletmeleri için iş dünyasının gelişen karmaşıklığının etkileri altında küresel piyasalarda rekabetçi bir oyuncu olarak yaşamak oldukça önemlidir. Dünya, tüm çabalarına rağmen işletmelerin bazılarının özellikle kriz dönemlerinde başarısızlıklarına ve kan kaybına şahitlik etmiştir. Her türde ve büyüklükteki işletmelerin iflasları da dramatik biçimde artmıştır. Bu noktada kurumsal yönetim kavramı tüm dünyada artan bir önem kazanmıştır. Kurumsal yönetim adillik, şeffaflık, hesap verebilirlik ve sorumluluk bilinciyle tüm faaliyetlerini idare ve kontrol edebilmek üzere bir işletmenin yönetim felsefesinin gözden geçirilmesi ihtiyacına ışık tutan bir yönetim anlayışıdır. OECD Kurumsal Yönetim İlkeleri çerçevesinde çoğu ülke tarafından kurumsal yönetim kodları oluşturulmuştur. Türkiye’de Sermaye Piyasası Kurulu kurumsal yönetim ilkelerini tanımlamış ve İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda bir kurumsal yönetim endeksi oluşturulmuştur. Diğer yandan, kurumsal yönetim işletmelerin kültüründe artan düzeyde önemli bir rol oynamaktadır. Bir işletme, kültürü olmadan düşünülemez. Bu nedenle, kurumsal yönetimin işletmeler için yaşamsal olan ilkeleri örgütsel kültüre dolayısıyla örgütsel değerlere de yansıtılmaktadır. Bu çalışmanın amacı, işletmelerde kurumsal yönetim uygulamalarının örgütsel değerler üzerindeki etkilerinin Türkiye ölçeğinde değerlendirilmesi için sistematik bir çerçeve sunmaktır. Bu amaca bağlı olarak, kurumsal yönetim ve örgütsel değerler arasındaki ilişkiyi tespit etmek üzere İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Kurumsal Yönetim Endeksi’nde yer alan işletmeler ile ampirik bir araştırma yürütülmüştür. Araştırmanın verileri çalışmada geliştirilen anket ile elde edilmiş ve frekans analizleri, faktör analizleri, korelasyon ve regresyon analizleri yardımıyla değerlendirilmiştir. Ortaya çıkan bulgular ile birlikte kurumsal yönetim ve örgütsel değerler arasındaki ilişki çok yönlü olarak incelenmiştir. ANAHTAR KELİMELER: Kurumsal Yönetim, Örgütsel Değerler, Kurumsal Yönetim Endeksi, Türkiye. iv ABSTRACT THE EFFECTS OF CORPORATE GOVERNANCE IMPLEMENTATIONS ON THE ORGANIZATIONAL VALUES: A STUDY INTENDED FOR ANALYSING THE COMPANIES IN THE IMKB CORPORATE GOVERNANCE INDEX Aysun KANBUR Ph.D. Dissertation, Department of Management and Organization, Malatya, 2010. For today’s companies it is very important to survive as a competitive player in the global markets under the effects of the growing complexity of the nature of the business world. Although the all struggle of companies, the world have witnessed that some of the companies have failed and lost blood, especially during the crisis. Also, the bankruptcies of companies of all types and sizes has risen dramatically. At this point, the concept of corporate governance has gained increased attention from all around the world. Corporate governance is a management approach which highlights the need for revising a company’s management philosopy in order to direct and control its every activities in the awareness of fairness, transparency, accountability and responsibility. Corporate governance codes have been composed by most of the countries within the framework of OECD Corporate Governance Principals. In Turkey, Capital Market Board has defined corporate governance principles and a corporate governance index is composed in the Istanbul Stock Exchange. There is a growing understanding that companies must apply corporate governance for enhancing a competitive power. On the other hand, corporate governance has played an increasingly significant role in the culture of companies. A company is unimaginable without its culture. Therefore, the vital principals of corporate governance for companies has been reflected to their organizational culture, and so, their organizational values. The aim of this study is to introduce a systematic framework for evaluating the effects of corporate governance implementations on the organizational values of companies in the extent of Turkey. Due to this aim, an ampirical survey was conducted with the listed companies in the corporate governance index of the Istanbul Stock Exchange to find out the relationship between corporate governance and organizational values. Data of the survey was collected by a questionnaire developed in the study and was evaluated by the help of frequency analyses, factor analyses, correlation and regression analyses. Together with the findings, the relationship between corporate governance and organizational values is examined in a multidirectional way. KEYWORDS: Corporate Governance, Organizational Values, Corporate Governance Index, Turkey. v İŞLETMELERDE KURUMSAL YÖNETİM UYGULAMALARININ ÖRGÜTSEL DEĞERLER ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ: İMKB KURUMSAL YÖNETİM ENDEKSİNDE YER ALAN İŞLETMELER ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Aysun KANBUR İÇİNDEKİLER ONUR SÖZÜ i ÖNSÖZ ii ÖZET ve ANAHTAR KELİMELER iii ABSTRACT and KEYWORDS iv İÇİNDEKİLER v ŞEKİLLER LİSTESİ xi GRAFİKLER LİSTESİ xi TABLOLAR LİSTESİ xii KISALTMALAR LİSTESİ xiv GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM KURUMSAL YÖNETİM 1.1. KURUMSAL YÖNETİM KAVRAMINA GENEL BİR BAKIŞ 4 1.1.1. Kurumsal Yönetim Kavramı 4 1.1.2. Kurumsal Yönetimin Önemi 7 1.1.3. Kurumsal Yönetimin Amaçları 9 1.1.4. Kurumsal Yönetimin Yararları 10 1.1.5. Kurumsal Yönetimin Temel İlkeleri 12 1.1.5.1. Adillik İlkesi (Fairness-Integrity) 12 1.1.5.2. Şeffaflık İlkesi (Transparency-Openness-Disclosure) 13 1.1.5.3. Hesap Verebilirlik İlkesi (Accountability) 15 1.1.5.4. Sorumluluk İlkesi (Responsibility) 15 vi 1.1.6. Kurumsal Yönetim Anlayışı ile Geleneksel Yönetim Anlayışının Karşılaştırılması 16 1.1.7. Kurumsallaşma ve Kurumsal Yönetim Anlayışının Karşılaştırılması 20 1.2. DÜNYADA KURUMSAL YÖNETİMİN GELİŞİMİ 21 1.2.1. Kurumsal Yönetim Kavramının Ortaya Çıkış Nedenleri 21 1.2.1.1. Önemli İşletmelerde Yaşanan Skandallar ve Başarısızlıklar 22 1.2.1.1.1. Enron Skandalı 24 1.2.1.1.2. Parmalat Skandalı 26 1.2.1.1.3. Royal Ahold Skandalı 28 1.2.1.2. Yaşanan Finansal Krizler 29 1.2.1.3. İşletme Birleşme ve Satın Almaları 30 1.2.1.4.