T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI KEMÂL PAŞAZÂDE’DE (873/1469 – 940/1534) TASAVVUF VE RİSÂLETÜ’L-MÜNÎRE İSİMLİ ESERİ BAĞLAMINDA İLİM VE İRŞÂD Muhammed UZUNYOL 1430207105 YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Rifat OKUDAN ISPARTA - 2017 YÜKSEK LİSANS TEZ SAVUNMA TUTANAĞI i YEMİN METNİ ii (UZUNYOL, Muhammed, Kemâl Paşazâde’de (873/1469 – 940/1534) Tasavvuf ve Risâletü’l-Münîre İsimli Eseri Bağlamında İlim ve İrşâd, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2017) ÖZET Osmanlı Devleti’nin en parlak dönemi olmasının yanında tasavvufî oluşumların da en renkli ve çalkantılı olduğu bir zamanda yaşamış olan Kemâl Paşazâde (873/1469 – 940/1534), hem bürokrasinin çeşitli kademelerinde görev almış, hem de ilmiye sınıfında hizmet vermiş önemli ilim adamlarından birisidir. Kanûnî döneminde şeyhülislamlık makâmına kadar yükselmiş olup 300’den fazla eseri bulunmaktadır. Bilgi ve birikimini devlete ve İslâm Dîni’ne hizmet için sarfetmiş, bu uğurda kendisi gibi ömrünü harcamış olan birçok talebe yetiştirmiştir. Kemâl Paşazâde, zâhirî ilimlere olan vukûfiyetiyle öne çıkmasının yanında bâtınî yönü de kuvvetli bir şahsiyettir. Nitekim Sümbül Sinan Efendi (v. 936/1529) ve İbrâhim Gülşenî (v. 940/1534) gibi önde gelen şeyhlerle yakınlık kurmuştur. Ancak tasavvufî meseleleri ele alırken büründüğü üslubu ve sert tutumu, onun tasavvuf karşıtı biri olarak algılanmasına sebep olmuştur. Kemâl Paşazâde’nin tasavvuf alanında müstakil olarak kaleme aldığı eserleri bulunduğu gibi diğer bâzı eserlerlerinde de yer yer tasavvuf konularına değinmiştir. Onun tasavvufa dâir yazmış olduğu kitapları arasında görüş ve fikirlerini en kapsamlı şekilde yansıtan eseri Risâletü’l-Münîre’dir. Eser, tasavvufun yanında fıkıh ve kelâm ilimlerine dâir konuları da ihtivâ etmesi bakımından zengin bir içeriğe sahiptir. Bu çalışmada bahsi geçen eser bağlamında ilim ve irşâda taalluk eden konular ele alınmadan önce Kemâl Paşazâde’nin tasavvufî yönü incelenmiş ve onun tasavvuf karşıtı olmadığı gösterilmeye çalışılmıştır. Daha sonra çalışmanın konusunu oluşturan zâhirî ve bâtınî ilim dualitesi, zikirle birlikte yapılan raks ve deverân, âlim ve şeyhlerden sâdır olan bid’at ve kerâmetler gibi muhtelif konular incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Kemâl Paşazâde, Tasavvuf, Risâletü’l-Münîre, İlim, Âlim, İrşâd, Şeyh iii (UZUNYOL, Muhammed, The Sufism of Ibn Kamal Pasha (873/1469 – 940/1534) and Knowledge and Guidance in Context of His Work Named Risala al- Munira, Master Thesis, Isparta, 2017) ABSTRACT Ibn Kamal Pasha (873/1469 – 940/1534), who lived in the most glorious time of the Ottoman Empire as well as the most diverse and complicated time of Sufi formations, was one of the important scholars who served in both various levels of the bureaucracy and the ulama class. During the period of Kanuni, he was promoted up to the position of Sheikhulislam and he wrote more than 300 publications. He devoted his knowledge and experience to the state and to serve the Islam, and also raised many students who spent their life for this goal. Ibn Kamal Pasha had a strong esoteric aspect besides his prominent knowledge in visible sciences. Thus, he has established close relations with notable sheikhs such as Sumbul Sinan Efendi (v. 936/1529) and Ibrahim Gülşeni (v. 940/1534). However, his style and rigid attitude while discussing sufistic matters caused him to be perceived as an opponent of Sufism. As there are works of Ibn Kamal Pasha all in the area of Sufism, there are also some other works in which he mentioned occasionally Sufistic subjects. The work which reflects his opinions and ideas in the most comprehensive way among his works about Sufism, is Risala al-Munira. The work has a rich content in point of containing Islamic jurisprudence and theology subjects besides Sufism. In this study, before considering the subjects related to knowledge and guidance in context of the mentioned work, we evaluated the Sufistic aspect of Ibn Kamal Pasha and tried to demonstrate that he was not opposed to Sufism. Then, it is investigated various topics that is the main subject of this study, such as the duality of visible and esoteric knowledge, dhikr with raks (dance) and rotation, and innovations and miracles appear from scholars and sheiks. Key Words: Ibn Kamal Pasha, Sufism, Risala al-Munira, Knowledge, Scholar, Guidance, Sheikh iv İÇİNDEKİLER YÜKSEK LİSANS TEZ SAVUNMA TUTANAĞI ......................................................... i YEMİN METNİ ................................................................................................................ ii ÖZET ............................................................................................................................... iii ABSTRACT ..................................................................................................................... iv KISALTMALAR ........................................................................................................... viii ÖNSÖZ ............................................................................................................................. x GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 KEMÂL PAŞAZÂDE’NİN (873/1469 - 940/1534) YAŞADIĞI DÖNEM ..................... 1 A- SİYASÎ VE SOSYAL DURUM .............................................................................. 1 B- İLMÎ VE FİKRÎ DURUM ....................................................................................... 8 BİRİNCİ BÖLÜM KEMÂL PAŞAZÂDE’NİN HAYATI VE İLMÎ KİŞİLİĞİ A- KEMÂL PAŞAZÂDE’NİN HAYATI ....................................................................... 13 1. İsmi ve Nesebi ......................................................................................................... 13 2. Doğum Tarihi ve Yeri ............................................................................................. 16 3. Çocukluk ve Gençlik Dönemi ................................................................................. 16 4. Vefâtı ....................................................................................................................... 17 B- İLMÎ KİŞİLİĞİ .......................................................................................................... 21 1. Hocaları ................................................................................................................... 32 1.1. Molla Lutfî (v. 900/1495) ................................................................................ 33 1.2. Kestelî (v. 901/1496) ........................................................................................ 37 1.3. Hatibzâde (v. 901/1496) ................................................................................... 39 1.4. Müeyyedzâde Abdurrahman Efendi (v. 922/1516) .......................................... 40 1.5. Molla İzârî (v. 901/1495) ................................................................................. 41 v 1.6. Halîmî (v. XV. yüzyıl sonları) ......................................................................... 42 1.7. Muarrifzâde (v. ?)............................................................................................ 42 2. Talebeleri................................................................................................................. 42 2.1. Ebussuûd Efendi (v. 982/1574) ........................................................................ 42 2.2. Diğer Talebeleri ............................................................................................... 44 3. Eserleri .................................................................................................................... 49 3.1. Tasavvuf ve Ahlâk ile İlgili Eserleri ................................................................ 51 3.2. Diğer Eserleri ................................................................................................... 57 3.2.1. Kelâm, Felsefe, Mantık ve Mezhepler Tarihi Alanındaki Eserleri ........... 57 3.2.2. Tarih ve Siyâset Alanındaki Eserleri......................................................... 59 3.2.3. Dil ve Edebiyat Alanındaki Eserleri ......................................................... 60 3.2.4. Tefsir ve Hadis Alanındaki Eserleri .......................................................... 61 3.2.5. İslâm Hukuku Alanındaki Eserleri ............................................................ 62 3.2.6. Tıp, Astronomi ve Diğer Bilimlerdeki Eserleri......................................... 63 C- MEMURİYET HAYATI ........................................................................................... 64 1. Askerliği .................................................................................................................. 64 2. Müderrisliği ............................................................................................................. 64 3. Kadılığı .................................................................................................................... 67 4. Kazaskerliği............................................................................................................. 68 5. Şeyhülislâmlığı ........................................................................................................ 68 İKİNCİ BÖLÜM KEMÂL PAŞAZÂDE’NİN TASAVVUFÎ YÖNÜ VE RİSÂLETÜ’L-MÜNÎRE’DE İLİM VE İRŞÂD A- TASAVVUFÎ YÖNÜ ................................................................................................ 70 1. Tasavvufa Yönelik