ISTNIEJE OD ROKU 1919, DRUKIEM WYDAWANA JEST OD ROKU 1922 DWUMIESIĘCZNIK 2/2018 (794) Tom LXXXIX Cena 14,90 zł w tym 5% VAT WWW.URANIA.EDU.PL kosmiczne PIERŚCIENIE KOSMOLOGIA nieliniowa BADANIE PLANETOID dla każdego ISSN 1689-6009 indeks 401323 TELESKOP ALMA Z BLISKA 2/2018 Urania 1 www.astronarium.pl Godziny emisji w TVP 3: youtube.com/AstronariumPL premiery: czwartki 17:00 i 20:30 facebook.com/AstronariumTVP powtórki: soboty 7:06 i 23:45 URANIA – NASZA MUZA Sto lat z URANIĄ dla szkół, uczelni oraz miłośników astronomii i amatorów nocnego nieba ielkimi krokami zbliża się setna rocznica założenia Polskiego Towarzystwa Miło- śników Astronomii. Czy jednak zdajemy sobie sprawę, kiedy należy obchodzić to wydarzenie? Przeanalizowałem prawie 23 tysiące stron archiwalnych numerów Uranii z lat W1920–1997, aby dowiedzieć się, co mówi nam ona o dacie założenia Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii. Dlaczego raz podaje się rok 1919, a innym razem 1921 r.? Osobiście, prowadząc Sekcję Historyczną PTMA i zbierając materiały na temat historii Towarzystwa, cią- gle mam dylemat, czy zbliżające się „stulecie” Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii powinniśmy obchodzić już za rok, czy dopiero za trzy lata? Tym bardziej że te wydarzenia są już planowane! Cały czas tkwią we mnie wątpliwości. Czy się trochę nie pospieszyliśmy? Czy planowane obchody stulecia w 2019 r. to dobre posunięcie? Po pierwsze, musimy wiedzieć, jak zrodził się pomysł założenia Koła i potem Towarzystwa. Wpadło na to dwóch uczniów ostatniej klasy Gimnazjum Kulwiecia w Warszawie Stefan Kaliński i Stanisław Mrozowski, którzy zafascynowali się kometą okresową Brorsena-Met- calfa. Zwrócili się oni do prof. F. Kępińskiego, prowadzącego wówczas lekcje kosmografii w paru gimnazjach, z propozycją utworzenia Towarzystwa Miłośników Astronomii. Profesor przy okazji prowadzonych lekcji informował uczniów innych szkół o tym pomyśle i w krótkim czasie przyłączył się do nich Jan Mergentaler z Gimnazjum Reja. Następnie dołączyło dwóch młodych studentów Edward Stenz i Antoni Zygmund. 5 października 1919 r. za zgodą dyrek- tora gimnazjum powstaje Koło Miłośników Astronomii Druga data to formalne zgłoszenie Towarzystwa, wybór pierwszego prezesa oraz uchwalenie Statutu. Ogólne Zebranie (tak się wtedy nazywało) miało miejsce 26 listopada 1921 r. i oficjalnie jest to data powstania Towarzystwa Miłośników Astronomji (pisownia oryginalna). Dodam, że uchwalony statut zalegalizowano dopiero 2 lutego 1923 r. Cóż jest więc dla nas początkiem Towarzystwa? Założenie 5-osobowego miłośniczego koła, czy też formalne założenie Towarzystwa? Dlaczego nie zrobiono tego w jednej dacie? Powód jest prosty. W październiku 1919 r. nikt nie myślał, że z pomysłu założenia szkolnego klubu stworzy się największe w Polsce stowarzyszenie miłośników astronomii. Trzeba było ponad 2 lat, aby to zrealizować, dołączając w ciągu kilku lat mocną elitarną ekipę, w tym wszystkich wtedy polskich astronomów. W Uranii przez wiele lat pojawiają się różne artykuły świadczące o obchodach kolejnych rocznic. Już 1932 r. czytamy: W roku ubiegłym Pol. Tow. Przyj. Astr. obchodziło dziesięciolecie swego istnienia. W 1959 r. w listopadowym numerze Uranii po- Przeanalizowałem 23 tysiące stron jawia się artykuł samego Jana Mergentalera pt. „Po znakiem komety”, który wspomina początki Koła archiwalnych numerów Uranii, aby Miłośników Astronomii jak i Uranii. Czytamy w nim: W jaki sposób z tej hektografowanej uczniowskiej dowiedzieć się o dacie założenia wypociny narodziła się pierwsza drukowana Urania — to może także ciekawa historia, ale to już było Polskiego Towarzystwa Miłośników Towarzystwo, a nie Koło i rocznica 40-lecia nastąpi dopiero za parę lat. Kto jak kto, ale jeśli już sam Astronomii. Dlaczego raz podaje się współzałożyciel tak twierdził, chyba coś to musi rok 1919, a innym razem 1921? oznaczać. To dla mnie bardzo silny argument. W ko- lejnych latach obchody zawsze skupiały się na roku 1921. Tak było w 1966, kiedy na Walnym Zjeździe Delegatów w Chorzowie obchodzono 45-lecie. W specjalnym dodatku Uranii z 1971 r., pt. „50 lat społecznego-miłośniczego ruchu astronomicznego w Polsce”, au- torstwa Tadeusza Grzesło oraz Jana Rolewicza, czytamy o dziejach 50-letniej historii PTMA, w tym warto nadmienić takie cytaty, jak: Datę 26 listopada 1921 roku uważa się powszechnie i prawnie za datę powstania stowarzyszenia. Co więcej, broszurka jest opatrzona grafiką PTMA wraz z datami 1921–1971! 1 października 1994 r., Maciej Mazur wygłasza podczas Jubileuszowego Walnego Zjazdu Delegatów PTMA w Toruniu referat o historii Towarzystwa i jego 75-letniej pracy, co sugeruje również posługiwanie się już rokiem 1919. W tym samym roku w 10 numerze Uranii ponownie czytamy: Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii, którego nasz miesięcznik jest organem, obchodzi w tym roku siedemdziesięciopięciolecie swego istnienia. Z tej okazji w dniach 1 i 2 października odbę- dzie się w Toruniu Walny Zjazd Delegatów PTMA. Podobny tekst pojawia się w kolejnym listopadowym numerze 1979 r. Więc 1919 czy 1921? Dla mnie po głębokiej analizie wielu tekstów, zdecydowanie 1921. Po pierwsze, sam współzałoży- ciel o tym wspomina, a większość jubileuszowych rocznic odbywała się w datach z jedynką na końcu. Rok 1919 powinien więc być uznawany wyłącznie za początek miłośniczego ruchu astronomicznego w Polsce. Co o tym sądzicie? Piszcie na naszej stronie FB — https://www.facebook.com/historiaptma/ lub wysyłajcie e-maile: [email protected] Marek Substyk 2/2018 Urania 3 Dawno temu w… „Uranii” (PL ISSN 1689-6009) marzec–kwiecień 2018 Dwumiesięcznik poświęcony upowszechnianiu wiedzy astronomicznej. Czasopismo powstałe w roku 1998 z połączenia „Uranii” (ISSN 0042-0794) — dotychczasowego miesięcznika Polskie- go Towarzystwa Miłośników Astronomii, istniejącego się od 1919 r. i „Postępów Astronomii” (ISSN 0032-5414) — dotychczasowego kwartalnika Polskiego Towarzystwa Astronomicznego, wychodzącego od 1953 r. Zachowana zostaje dotychczasowa numeracja „Uranii”. Nakład: 3200 egz. Zespół Redakcyjny: Wieńczysław Bykowski, Krzysztof Czart (zastępca red. naczelnego), Jacek Drążkowski (grafika, skład), Agnieszka Górska-Pukownik (sekretariat), Sylwester Kołomański, Mateusz Krakowczyk, Maciej Mikołajewski (red. naczelny), Marek Muciek, Roman Schreiber, Marek Substyk (zastępca red. naczelnego) Współpraca: Jan Desselberger, Tadeusz Figiel, Rafał Grabiański, Paweł Z. Grochowalski, Elżbieta Kuli- gowska, Jerzy Kuczyński, Agnieszka Nowak, Piotr Potępa, Przemysław Rudź, Mikołaj Sabat, Sebastian Soberski, Robert Szaj, Janusz Wiland, Łukasz Woźniak, Przemysław Żołądek Korekta językowa: Bożena Wyrzykowska Adres Redakcji: Urania, Centrum Astronomii UMK, ul. Gagarina 11, 87-100 Toruń tel. 600 663 640 Sekretariat, tel. 509 44 17 17 Redaktor Naczelny e-mail: [email protected] Adres WWW: http://www.urania.edu.pl Dystrybucja: W dniu 30 września zorzę północną Joanna i Ernest Świerczyńscy, tel. 698 55 61 61 obserwowano na całej północnowschodniej e-mail: [email protected] połaci kraju, jak o tym świadczyły dochodzące Cena Uranii w prenumeracie 12 zł zewsząd wiadomości 1). Obserwatorium Prenumerata roczna 72 zł astronomiczne zebrało również garść Bank Millennium S.A. o/Toruń Nr 85 1160 2202 0000 0003 3341 8732 informacyj. Szczegóły dotyczące prenumeraty i promocje wewnątrz numeru (s. 76) i na stronie http://www.urania.edu.pl/prenumerata W czasie bytności w Obserwatorium Wydawcy: P. Podinspektor szkolny Mgr B. Marczewski Polskie Towarzystwo Astronomiczne ustnie opowiedział swe wrażenia z obserwacyj, www.pta.edu.pl h m ul. Bartycka 18, 00-716 Warszawa dokonanych w Brasławiu (λ = 1 48 .0, φ = 55° tel. (0-22) 329 61 45 38’), tego niezapomnianego w swej piękności e-mail: [email protected] zjawiska. Obszerne sprawozdanie nadesłał Polskie Towarzystwo Miłośników Astronomii P. A. Dundulis z Wasiewicz (λ = 1h 47m.7, φ www.ptma.pl ul. Miodowa 13a m. 35, 31-055 Kraków = 55° 18’) w pow. święciańskim. Rozpoczął tel. (0-12) 422 38 92 swe obserwacje o 22h 14m. Oto wyjątki z listu. e-mail: [email protected] „Na wschód od gwiazdy polarnej pojawiła się * ARTYKUŁY I MATERIAŁY OKAZJONALNE TRAKTOWANE SĄ JAKO WOLONTARIAT AUTORÓW NA RZECZ długa pionowa wstęga czerwonego światła... WŁASNEGO ŚRODOWISKA ASTRONOMÓW, MIŁOŚNIKÓW ASTRONOMII I CAŁEGO SPOŁECZEŃSTWA * Smuga ta zaczęła się rozszerzać... Kolor światła MATERIAŁÓW NIE ZAMÓWIONYCH REDAKCJA NIE ZWRACA * ZASTRZEGA SIĘ PRAWO DO REDAGOWANIA I SKRACANIA TEKSTÓW * PRZEDRUK MATERIAŁÓW TYLKO ZA ZGODĄ REDAKCJI * OPINIE I POGLĄDY był podobny do krwi... Po upływie 8—10 FORMUŁOWANE PRZEZ REDAKCJĘ I AUTORÓW NIE REPREZENTUJĄ OFICJALNEGO STANOWISKA minut na zachód od gwiazdy polarnej pojawił WYDAWCÓW * REDAKCJA NIE ODPOWIADA ZA TREŚCI I WIZERUNKI REKLAM * się drugi taki słup... Po upływie 12—14 minut obok „wschodniego słupa, bliżej do gwiazdy polarnej, pojawiła się smuga białego światła, która zaczerwieniła się, jak i poprzednie słupy... Światło tych słupów było jeszcze tym charakterystyczne, że brzegi, zwrócone do gwiazdy polarnej, były wyraźne, jakby linią odcięte, natomiast przeciwległe brzegi znikały stopniowo”. P. A, Dundulis obserwował w ciągu 50 minut, potem zorzy już nie widział. Było to właśnie po godzinie 23, kiedy i my NA OKŁADCE w Wilnie stwierdziliśmy zanik jakichkolwiek śladów zorzy północnej. Artystyczna wizja widoku z sondy Cassini wykonują- cej swój ostatni przelot nad Saturnem. Ostateczne 1) W wielu miejscowościach (naprz. w Lidzie, w Białymstoku) zanurkowanie w atmosferę planety znacznie wzbo- ludność przyjmowała to czerwone zabarwienie na północnym gaciło naszą wiedzę