Noten Inleiding 2011); Van Reybrouck, Pleidooi voor populis- me. 1 G. Ionescu en E. Gellner, ‘Introduc- 4 Van Rossem, Waarom is de burger boos?, tion’,in:G.IonescuenE.Gellner(red.), 21 en tekst omslag boek. Populism. Its meanings and national charac- 5 A.C. Zijderveld, Populisme als politiek teristics (Londen 1969), 1-5,aldaar1;zie drijfzand (Amsterdam 2009), 74 en 78. ook D. van Reybrouck, Pleidooi voor 6 R. Riemen, De eeuwige terugkeer van het populisme (Amsterdam en Antwerpen fascisme (Amsterdam 2010), 55 en 59. 2008), 58. 7 Zie onder meer H. te Velde, Van regen- 2 De alliteratie van populisme en polder, tenmentaliteit tot populisme. Politieke tradi- die ook in de titel van dit boek voorkomt, ties in Nederland (Amsterdam 2010), 245- is eerder bedacht. In 2003 verscheen een 262; K. Vossen, ‘Van marginaal naar main- korte beschouwing in het maandblad van stream? Populisme in de Nederlandse ge- de Wiardi Beckman Stichting: A. Scalzo, schiedenis’, Bijdragen en mededelingen betref- ‘Staar je niet blind op het polder-populis- fende de geschiedenis der Nederlanden 127 (te me’, Socialisme en democratie 60 (5/6) verschijnen in het voorjaar van 2012); C. (2003), 5-6. Nog iets eerder verscheen ech- Mudde, Populist Radical Right Parties in Eu- terP.Lucardie,‘PolderoderPopulismus’, rope (Cambridge 2007); S.L. de Lange, Berliner Republik 4 (5)(2002), 78-83. From Pariah to Power: The Government Par- 3 A. van der Zwan, De uitdaging van het ticipation of Radical Right-Wing Populist populisme (Amsterdam 2003); R. Cuperus, Parties in West European Democracies (Ant- De wereldburger bestaat niet. Waarom de op- werpen 2008). We zouden hier ook jongere stand der elites de samenleving ondermijnt wetenschappers kunnen noemen die proef- (Amsterdam 2009); M. van Rossem, Waar- schriften op dit gebied voorbereiden of zo- om is de burger boos? Over hedendaags popu- juist voltooid hebben, zoals Jasper Muis lisme (Amsterdam 2010); A. Pechtold, (Vrije Universiteit), Tim Houwen (Rad- Henk, Ingrid en Alexander (Amsterdam boud Universiteit) en Stijn van Kessel (Sus- 2012); M. Fennema, Geert Wilders, tove- sex University). naarsleerling (Amsterdam 2010); D. Pels, 8 H.J. Schoo, ‘Het ene populisme is het De geest van Pim. Het gedachtegoed van een andere niet’, Socialisme en democratie 60 politieke dandy (Amsterdam 2003); idem, (10/11)(2003), 84-88,aldaar87. Het volk bestaat niet. Leiderschap en populis- 9 OndermeerdoorPh.vanPraag,‘De me in de mediademocratie (Amsterdam LPF-kiezer: rechts, cynisch of modaal?’ in: 2011); B. Heijne, Moeten wij van elkaar hou- G. Voerman (red.), Jaarboek 2001 Documen- den? Het populisme ontleed (Amsterdam tatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen 197 Noten hoofdstuk 1 (Groningen 2003), 96-116;J.M.vanHol- 3 Een (zeer genuanceerd) pleidooi voor steyn, G.A. Irwin en J.M. den Ridder, ‘In populisme vindt men bij R. Cuperus, De the eye of the beholder: the perception of wereldburger bestaat niet. Waarom de op- the List Pim Fortuyn and the parliamenta- stand der elites de samenleving ondermijnt ry elections of May 2002’, Acta Politica 38 (Amsterdam 2009), 99-126,enbijD.van (1)(2003), 69-87;W.vanderBrug,‘How Reybrouck, Pleidooi voor populisme (Amster- the LPF fuelled discontent: empirical tests dam en Antwerpen 2008). of explanations of LPF support’, Acta Politi- 4 J.D. Hicks, The populist revolt. A history ca 38 (1)(2003), 89-106;E.BélangerenK. oftheFarmers’AllianceandthePeople’sPar- Aarts, ‘Explaining the rise of the LPF: is- ty (Minneapolis 1931; herdruk Lincoln sues, discontent and the 2002 Dutch elec- 1961), 238-239. tion’, Acta Politica 41 (1)(2006), 4-20.Ook 5 Hicks, The populist revolt, 441. in de publicaties over het Nationaal Kiezers- 6 M. Kazin, The populist persuasion. An onderzoek wordt aandacht besteed aan het American history (New York 1995). electoraat van LPF en PVV; zie bijvoor- 7 Zie A.E. van Niekerk, Populisme en poli- beeld J.J.M. van Holsteyn en J.M. den Rid- tieke ontwikkeling in Latijns Amerika (Rot- der, Alles blijft anders. Nederlandse kiezers terdam 1972). en verkiezingen in het begin van de 21e eeuw 8 A. Walicki, ‘Russia’ in: G. Ionescu en (Amsterdam 2005); K. Aarts, H. van der E. Gellner (red.), Populism. Its meanings Kolk en M. Rosema (red.), Een verdeeld and national characteristics (Londen 1969), electoraat. De Tweede Kamerverkiezingen 62-96;F.Venturi,Roots of revolution. A his- van 2006 (Utrecht 2007); H. Schmeets tory of the populist and socialist movements (red.), Verkiezingen: Participatie, Vertrou- in nineteenth century Russia (Londen 1960). wen en Integratie (Den Haag, 2011); zie 9 De Populistische Omroep Nederland voorts P. Kanne, Gedoogdemocratie. Heeft (PopNed.nl) werd in november 2008 opge- stemmen eigenlijk wel zin? (Amsterdam richt door Ronald Sörensen, tevens een van 2011). de oprichters van Leefbaar Rotterdam en 10 H. Beunders, ‘Kijken vanuit het struik- sinds 2011 senator voor de PVV, en de Gro- gewas’, De Groene Amsterdammer (19 mei ningse historicus Ronald Katee. Al gauw 2011), 58-61,aldaar61. werd de omroep overvleugeld door Pow- 11 Ibidem. Ned en Wakker Nederland (WNL) en be- 12 Zie bijvoorbeeld D.J. Wolffram, ‘Popu- gon deze een slapend bestaan te leiden. lisme verleden tijd?’, Bijdragen en mededelin- Toen PowNed en WNL niet beantwoord- gen betreffende de geschiedenis der Nederlan- den aan de verwachtingen van de populis- den, 127 (te verschijnen in het voorjaar van ten, begon PopNed.nl in 2010 opnieuw le- 2012). den te werven; eind 2011 teldedeomroep circa 1600 leden (interview met Ronald Hoofdstuk 1 Kaatee, 30 november 2011;zieook www.popned.nl, geraadpleegd op 12 januari 1 G. Geerts en H. Heestermans (red.), 2012). m.m.v. C. Kruyskamp, Van Dale groot 10 Kazin, The populist persuasion, 5;R.S. woordenboek der Nederlandse taal (11de Jansen,‘Populistmobilization:Anewtheo- druk; Utrecht en Antwerpen 1984), 2224. retical approach to populism’, Sociological 2 Zie bijvoorbeeld: K. Abts en S. Rum- Theory 29 (2)(juni2011), 75-96. mens, ‘Populism versus democracy’, Politi- 11 J. Jagers, De Stem van het Volk! Populis- cal Studies 55 (2007), 405-424;of:A.C.Zij- me als concept getest bij Vlaamse politieke par- derveld, Populisme als politiek drijfzand tijen (Antwerpen 2006), 56;F.Decker, (Amsterdam 2009); nog scherper is R. Rie- ‘Die populistische Herausforderung. Theo- men, De eeuwige terugkeer van het fascisme retische und ländervergleichende Perspekti- (Amsterdam en Antwerpen 2010). ven’in:F.Decker(red.),Populismus. Ge- 198 Noten hoofdstuk 1 fahr für die Demokratie oder nützliches Kor- het populisme (Leiden 2006), 8-9;D.Pels, rektiv? (Wiesbaden 2006), 9-32. Het volk bestaat niet. Leiderschap en populis- 12 Kazin, The populist persuasion, 1;Jansen, me in de mediademocratie (Amsterdam 2011). ‘Populist mobilization’, 83-84. 17 D. Pels, De geest van Pim. Het gedachte- 13 K. Hawkins, ‘Is Chávez populist? Mea- goed van een politieke dandy (Amsterdam suring populist discourse in comparative 2003), 25-32. perspective’, Comparative Political Studies 18 Zie over dit onderscheid ook R.R. Barr, 42 (2008), 1040-1067.Indeogenvandeze ‘Populists, outsiders and anti-establishment Amerikaanse politicoloog is een ideologie politics’, Party Politics 15 (2009), 29-48. per definitie expliciet en is het daarom be- 19 Zie voor nadere analyse van het demo- ter te spreken van een wereldbeschouwing cratisch radicalisme: A.P.M. Lucardie, ‘Op of geestesgesteldheid (mindset). zoek naar zusterpartijen. D66 en het demo- 14 Zievooreenvergelijkingvanhetpopu- cratisch radicalisme in West-Europa’ in: G. lismeinEuropaenLatijns-Amerika:C. Voerman (red.), Jaarboek 1993 Documenta- Mudde en C. Rovira Kaltwasser (red.), Po- tiecentrum Nederlandse Politieke Partijen pulism in Europe and the Americas: threat or (Groningen 1994), 200-228. corrective for democracy? (Cambridge en 20 Bijvoorbeeld Pim Fortuyn, die volgens New York 2012). Een beknopte samenvat- de meeste waarnemers toch zeker als popu- ting van deze bundel is in 2011 verschenen list beschouwd kan worden; zie verder als Kellogg Working Paper: zie C. Mudde hoofdstuk 5 in dit boek. en C. Rovira Kaltwasser, ‘Voices of the 21 Zo ook A. Stewart, ‘The social roots’ in: peoples: populism in Europe and Latin Ionescu en Gellner (red.), Populism, 180- America compared’, te vinden op: kel- 196;enM.Wieviorka,La démocratie à logg.nd.edu/publications/workingpapers/ l’épreuve. Nationalisme, populisme, ethnicité WP_2011.shtml (geraadpleegd op 15 juli (Parijs 1993), 86-87. 2011); zie ook K. Hawkins, Venezuela’s Cha- 22 Waarschijnlijk het eerst in Frankrijk; zie vismo and populism in comparative perspecti- P. Milza, ‘Le Front National: droite ex- ve (Cambridge en New York 2010), 195-199. trême ... ou national-populisme?’ in: J.F. Si- 15 P. Lucardie, ‘Tussen establishment en rinelli (red.), Histoire des droites en France, I extremisme: populistische partijen in Ne- (Parijs 1992), 691-732;P.A.Taguieff,‘La derland en Vlaanderen’, Res Publica 52 doctrine du national-populisme en France’, (2010), 149-172. Études 364 (1986), 27-46. 16 In Nederland zijn dat in elk geval de his- 23 Hawkins, Venezuela’s Chavismo, 61-62, torici René Cuperus, Maarten van Rossem, 214;zieookMuddeenRoviraKaltwasser, Koen Vossen en Hans Wansink, evenals de ‘Voices of the Peoples’, 18-20. politicologen André Krouwel en Ruud Koo- 24 Zie over de PDS V. Neu, ‘Linkspartei. le en de socioloog Dick Pels; zie Cuperus, PDS(DieLinke)’in:F.DeckerenV.Neu De wereldburger bestaat niet, 99-126;M.van (red.), Handbuch der deutschen Parteien Rossem, Waarom is de burger boos? Over he- (Wiesbaden 2007), 314-328; zie voorts G. dendaags populisme