Wojciech Marciniak Uniwersytet Łódzki Problematyka repatriacyjna na łamach „Wolnej Polski” (1943–1946) Słowa kluczowe: deportacje po 17 wrze śnia 1939, repatriacja obywateli polskich, Zwi ązek Patriotów Polskich Keywords: deportations after the 17 th September, 1939, repatriation of Polish citizens, the Union of Polish Patriots Abstract In June 1943, as a result of Joseph Stalin's consent the Union of Polish Patriots (ZPP) was established in the USSR. The organization gathered Polish pro-Soviet leftist activists and its task was to materially help Poles that had been sent by force into the heart of the USSR, and after 1945 to take care of the process of repatriation of Polish citizens. “Wolna Polska”, the weekly pa- per of the Union of Polish Patriots, had been established a few months before the organization came formally into existence. The article deals with the subject of the return of Poles from the ex- ile in the context of complex Polish-Soviet relations between 1943 and 1946 as it was shown in the “Wolna Polska”. Pocz ątki aktywno ści publicystycznej i wydawniczej komunistów polskich na terenach II RP okupowanych przez Zwi ązek Radziecki nale ży datowa ć na rok 1939. Już kilka tygodni po agresji Armii Czerwonej na Polsk ę na pocz ątku pa ździernika 1939 roku we Lwowie zacz ął ukazywa ć si ę „Czerwony Sztandar”. Na jego łamach publikowali m.in. Janina Broniewska, Lucjan Szenwald, Stanisław Jerzy Lec czy Wanda Wasilewska. Z kolei w Wilnie w lipcu 1940 roku zacz ęła ukazywa ć si ę „Prawda Wile ńska”, a w Mi ńsku od pa ździernika 1940 roku dost ępny był „Sztandar Wolności”. Te polskoj ęzyczne wydawnictwa radzieckie o zasi ęgu lokalnym były w istocie tubami propagandy okupacyjnej. Brakowało jednak periodyku o charakterze ogólnym, wokół którego mogło koncentrowa ć si ę wi ększe grono polskich komuni- stów, którzy po 17 wrze śnia 1939 roku „znale źli si ę” w ZSRR. W ówczesnych uwa- runkowaniach nie mogli oni jednak liczy ć na jak ąś form ę zorganizowania się ani czu ć pełnej politycznej swobody. Ponadto pami ętali o likwidacji z rozkazu Stalina w 1938 roku Komunistycznej Partii Polski i o zabójstwach jej członków, którzy znajdowali si ę na terytorium radzieckim. Do ść szybko do roli liderki polskich śro- dowisk komunistycznych w okupowanej wschodniej Polsce zacz ęła pretendowa ć Wanda Wasilewska. Była przyjmowana przez Stalina, cieszyła si ę sporym autoryte- 274 Wojciech Marciniak tem w śród proradziecko nastawionych lewicowców, a na początku 1940 roku zosta- ła deputowan ą Rady Najwy ższej ZSRR 1. W pa ździerniku 1939 roku we Lwowie – z inicjatywy przybyłego z Kijowa Aleksandra Kornijczuka (w pó źniejszym okresie m ęż a Wasilewskiej) – powstał Komitet Organizacyjny Zwi ązku Pisarzy Radzieckich Ukrainy. Obecni w jego gro- nie proradziecko ustosunkowani Polacy podj ęli starania o wydawanie periodyku w j ęzyku polskim. Dopiero rok pó źniej – 9 pa ździernika 1940 roku Biuro Politycz- ne KC WKP(b) podj ęło decyzj ę o drukowaniu w Moskwie przez Zwi ązek Pisarzy Radzieckich polskoj ęzycznego czasopisma literacko-artystycznego pt. „Nowe Wid- nokr ęgi”. W jego redakcji znale źli si ę m.in. Tadeusz Boy-Żele ński, Zofia Dzier żyń- ska (wdowa po Feliksie – twórcy bolszewickiej policji politycznej), Julian Przybo ś i Wanda Wasilewska (jako redaktorka naczelna). Periodyk zacz ął ukazywa ć się w lutym 1941 roku (z dat ą styczniow ą) w nakładzie 10 tys. egzemplarzy. Osiem miesi ęcy pó źniej, w pa ździerniku 1941 roku jego wydawanie zostało przerwane. Powodem było natarcie niemieckie i ewakuacja Moskwy. Pierwszy po przerwie numer „Nowych Widnokr ęgów” ukazał si ę na pocz ątku maja 1942 roku. Latem tamtego roku zwi ększono nawet jego nakład do 15 tys. egzemplarzy. „Nowe Wid- nokr ęgi”, mimo że pierwotnie miały charakter literacki, po wznowieniu były w istocie narz ędziem przekazywania my śli politycznej polskiej proradzieckiej lewi- cy w ZSRR. Na ich łamach prezentowano ideologiczne zr ęby programu przyszłej Polski ludowej 2. Na pocz ątku stycznia 1943 roku w li ście skierowanym do Wiaczesława Moło- towa (ludowego komisarza spraw zagranicznych ZSRR) Wanda Wasilewska i Al- fred Lampe postulowali powołanie „centralnego o środka spraw polskich”, który byłby polityczn ą przeciwwag ą dla rz ądu RP w Londynie. Koncepcja ta była kon- kretyzowana w lutym 1943 roky podczas wizyt Wasilewskiej u Stalina i Mołotowa. Tymczasem relacje polsko-radzieckie gwałtownie si ę pogarszały. Osi ą konfliktu była kwestia wschodnich granic Polski, a tak że problem obywatelstwa osób uro- dzonych we wschodnich województwach II RP. Ponadto Sowieci utrudniali zaci ąg do Armii Polskiej gen. Władysława Andersa (co skutkowało jej ewakuacj ą zako ń- czon ą latem 1942 roku), a tak że represjonowali (pod zarzutami szpiegostwa) pra- cowników i delegatów Ambasady RP w Kujbyszewie. Wkrótce doszła tak że sprawa ujawnienia przez Niemców radzieckiej zbrodni na polskich oficerach w Katyniu i zerwanie przez Sowietów stosunków dyplomatycznych z rz ądem gen. Władysława Sikorskiego 25 kwietnia 1943 roku. Na te okoliczno ści Stalin przygotowywał wła- sny wariant rozgrywania kwestii polskich. Istotn ą rol ę miała w nim odgrywa ć wła- śnie Wanda Wasilewska i jej środowisko. Efektem rozmów prowadzonych na po- cz ątku 1943 roku była zgoda dyktatora na utworzenie w ZSRR Zwi ązku Patriotów Polskich (ZPP). Jego nazw ę zaproponował Stalin. Wkrótce 1 marca 1943 roku uka- zał si ę pierwszy numer „Wolnej Polski” jako organu ZPP – organizacji, która wów- 1 A. Głowacki, Ocali ć i repatriowa ć. Opieka nad ludno ści ą polsk ą w gł ębi terytorium ZSRR (1943–1946) , Łód ź 1994, s. 41-42. 2 Idem, Sprawa powojennej Polski na łamach „Nowych Widnokr ęgów” w latach 1941, 1942–1944 , „Acta Universitatis Lodzensis. Folia Historica” 1996, /nr/ 55, s. 122-129 i nast. Problematyka repatriacyjna na łamach „Wolnej Polski” (1943–1946) 275 czas jeszcze formalnie nie istniała. Redakcja nowego tygodnika (bo tak ą formuł ę przyj ęto dla „Wolnej Polski”) mie ściła si ę w Moskwie pod adresem Kuzniecki Most 12. Na jej czele stan ęła oczywi ście Wasilewska. W gronie jej najbli ższych współpracowników znale źli si ę tak że: Wiktor Grosz, Alfred Lampe, Hilary Minc czy Włodzimierz Sokorski. „Wolna Polska” miała odt ąd sta ć si ę głównym wydaw- nictwem przeznaczonym nie tylko dla środowisk politycznych, ale tak że szerokiego grona czytelników spo śród obywateli polskich przebywaj ących w ZSRR. Tygodnik przej ął zatem wi ększo ść zada ń, stawianych do tej pory „Nowym Widnokr ęgom”. Słu żyć temu miał tak że jego spory nakład – 40 tys. egzemplarzy 3. Interesuj ącej mnie problematyki poruszanej na łamach „Wolnej Polski” nie sposób traktowa ć jako osobnego zagadnienia. Repatriacja naszych rodaków z gł ębi ZSRR ściśle wi ązała si ę bowiem z takimi problemami, jak przebieg granicy polsko- radzieckiej, sprawa obywatelstwa czy program polityczny polskich komunistów, którzy w zamy śle Stalina mieli przej ąć władz ę w powojennej Polsce. Ponadto pod poj ęciem repatriacji nale ży rozumie ć powrót do ojczyzny. Tymczasem dla wi ększo- ści polskich zesła ńców, którzy w gł ąb ZSRR zostali deportowani w latach 1940– 1941, repatriacja nie oznaczała powrotu na swoje ojcowizny, ale na poniemieckie „ziemie przył ączone”, które moc ą ustale ń aliantów z Jałty i Poczdamu znalazły si ę w granicach naszego pa ństwa 4. W inauguracyjnym numerze „Wolnej Polski” znalazł się zarys celów politycz- nych polskich komunistów w ZSRR i środowisk lewicowych z nimi ideowo zwi ą- zanych. Ich zasadniczym d ąż eniem było oczywi ście rozbicie wroga (czyli III Rze- szy) i wyzwolenie kraju spod okupacji. Redakcja nakre śliła tak że wizj ę Polski po wojnie: miał to by ć kraj realizuj ący idee sprawiedliwo ści społecznej oraz swobody narodowej; kraj, w którym przestrzegane miały by ć prawa obywatelskie, a zwłasz- cza wolno ść sumienia. Ta do ść ogólnikowa projekcja opierała si ę na warto ściach powszechnie akceptowanych i cenionych. Nie nawi ązywano do konkretnych i nie- kiedy radykalnych propozycji zmian ustrojowych czy gospodarczych, wysuwanych przez środowisko Wandy Wasilewskiej i Zygmunta Berlinga. Zdecydowanie odnie- siono si ę natomiast do kwestii terytorialnych. Odrodzona Polska miała by ć bowiem bezpieczna i silna, ale nie „zaborem cudzych ziem”, zatem w domy śle bez wschod- nich województw II Rzeczypospolitej. Postulowano zasypanie sztucznie wytwarza- nej przepa ści, która dzieliła nas długo od najbli ższych nam j ęzykiem, duchem, hi- stori ą [i] kultur ą narodów rosyjskiego, ukrai ńskiego i białoruskiego . Ponadto za- powiadano stanowcz ą walk ę z tymi, którzy głosili ide ę „misji historycznej Polski na wschodzie”. Autorzy odnie śli si ę tak że do zasadniczego zadania, które stawiali ty- godnikowi. Było nim jednoczenie Polaków zamieszkuj ących ogromne obszary Zwi ązku Radzieckiego – rozpoczynamy wydawanie pisma, chc ąc skupi ć przy nim 3 Z. Berling, Wspomnienia, t. 2, Przeciw 17 republice , Warszawa 1981, s. 44-47; A. Gło- wacki, Ocali ć i repatriowa ć…, s. 43-44; E. Syzdek, Działalno ść Wandy Wasilewskiej w latach II wojny światowej , Warszawa 1981, s. 136-141. 4 Szczegółowo na ten temat zob. w: W. F. Marciniak, Powroty z Sybiru. Repatriacja obywa- teli polskich z gł ębi ZSRR w latach 1945–1947 , Łód ź 2014, ss. 380. 276 Wojciech Marciniak wszystkich tych, którzy żyj ąc na ziemiach Zwi ązku Radzieckiego, or ęż em, prac ą i słowem walcz ą o woln ą, niepodległ ą, wyzwolon ą z jarzma hitlerowskiego Polsk ę5. Problematyka wschodnich granic Rzeczypospolitej bardzo cz ęsto „go ściła” na łamach „Wolnej Polski”. Redakcja tygodnika, wykorzystuj ąc cał ą gam ę argumen- tów (politycznych, gospodarczych, a nawet historycznych), starała si ę przekona ć (i przyzwyczai ć) czytelników do koncepcji wycofania si ę Polski z Kresów Wschodnich. Ju ż w pierwszym numerze ukazał si ę artykuł podpisany W.W. (tj. Wanda Wasilewska) pt. Szlacheckie apetyty , w którym poddała krytyce politykę rz ądów przedwrze śniowych wobec wschodnich województw. Władze II RP miały jakoby celowo zaniedbywa ć rozwój tych obszarów, by łatwiej było im zarz ądza ć mieszkaj ącą tam ludno ści ą: Nie rozbudowali [w sensie politycy Polski] przemysłu.