WILE ŃSKI UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY WYDZIAŁ FILOLOGICZNY KATEDRA FILOLOGII POLSKIEJ I DYDAKTYKI Barbara Godlijewskaja WRZESIE Ń W POEZJI POLSKIEJ HISTORIA W UJ ĘCIU LITERACKIM Praca magisterska przygotowana w Katedrze Filologii Polskiej i Dydaktyki pod kierunkiem doc. dr. Romualda Naru ńca Wilno 2009 Składam serdeczne podzi ękowanie Panu doc. dr. Romualdowi Naru ńcowi za życzliw ą pomoc i cenne wskazówki przy wykonaniu niniejszej pracy 2 SPIS TRE ŚCI WST ĘP...............................................................................................................................4 ROZDZIAŁ I Losy literatów polskich po wybuchu II wojny światowej..................................................7 1.1. Sytuacja działaczy kultury polskiej pod okupacj ą niemieck ą.........................10 1.2. Okupacja sowiecka.........................................................................................22 1.3. Polscy pisarze na emigracji.............................................................................33 1.3.1. Polskie środowiska na Zachodzie.................................................................35 ROZDZIAŁ II Wydarzenia 1939 w poezji polskiej...................................................................................40 2.1. Dzie ń wrze śnia pierwszy .................................................................................48 2.2. Sławny niczym król w purpurze ......................................................................58 2.3.Wiersze o charakterze religijno-patriotycznym.............................................. 63 2.4. I znowu tupot nóg sołdackich ..........................................................................68 2.5. Warszawo moja świ ęta ...................................................................................74 ZAKO ŃCZENIE ..........................................................................................................82 BIBLIOGRAFIA ..........................................................................................................84 SANTRAUKA .................................................................................................................87 SUMMARY………………………………………………………………………...….88 3 WST ĘP W tym roku mija 70 lat (1939-2009) od wybuchu II wojny światowej, dlatego postanowiłam zanalizowa ć utwory literackie o wydarzeniach z okresu wojennego, zwłaszcza, że wojna miała ogromny wpływ na kultur ę polsk ą. Wydarzenia roku 1939 zawsze mnie interesowały. Jednocze śnie zdawałam sobie spraw ę z niedostatecznej wiedzy na ten temat. Zetkn ęłam si ę tak że wcze śniej z utworami literackimi dotycz ącymi tego okresu. Zacz ęło mnie intrygowa ć, na ile przekaz literacki jest wiarygodnym odzwierciedleniem wydarze ń historycznych. Powodowana ciekawo ści ą postanowiłam omówi ć ten problem i przedstawi ć obraz wydarze ń historycznych z 1939 roku w uj ęciu literackim. Zwłaszcza, że do tej pory nikt takiego tematu nie opracowywał na WPU. Z kolei w Polsce powstało wiele dzieł po świ ęconych tym wydarzeniom. Do najwa żniejszych pozycji nale żą dzieła Jerzego Świ ęcha Literatura polska w latach II wojny światowej (1999), Poeci i wojna (2000) , Pie śń niepodległa, model poezji konspiracyjnej 1939-1945 (1982). Powstały tak że bardzo dwie interesuj ące prace L. M. Bartelskiego, Geneologia ocalonych (1963) , oraz Pie śń niepodległa (1998). Cennym źródłem była ksi ąż ka Piotra Kuncewicza Literatura polska od 1939 roku, oraz wiele innych opracowa ń i leksykonów jak cho ćby Leksykon współczesnych pisarzy polskich przełomu XX oraz XXI wieku pod redakcj ą Andrzeja Szota. Uwa żam, że pisz ąc tak ą prac ę z pogranicza historii i literatury powi ększ ę swoj ą wiedz ę z obu tych dziedzin, tak że z pomoc ą utworów poetyckich b ędę potrafiła przedstawi ć nastroje w społecze ństwie polskim po wybuchu II wojny światowej. Wybuch II wojny światowej spowodowany agresj ą Niemiec hitlerowskich 1 wrze śnia 1939 roku oznaczał pocz ątek okupacji terytorium pa ństwa polskiego przez władze administracyjne III Rzeszy, a od 17 wrze śnia przez Zwi ązek Radziecki. Wojna zmieniła sytuacj ę polskiej kultury i literatury. Wszelkie zało żenia i mity w poezji z okresu pokoju trac ą na znaczeniu, gdy dochodzi do wybuchu wojny. Ka żdy człowiek znajduje si ę w tym okresie w sytuacji wyj ątkowej, nie znanej literaturze ani jej odbiorom z czasów pokojowych. Podobnie było w przypadku poezji polskiej. Wojna całkowicie zmieniła zasady konstrukcji w poezji. Publiczno ść literacka, czyli polskie społecze ństwo przestało zwraca ć uwag ę na ró żnice pomi ędzy utworami wybitnymi, a mniej wybitnymi. Bardziej liczył si ę cel twórczo ści poetyckiej. Najwa żniejsze stało si ę zapotrzebowanie na poezj ę krzepi ącą serca, walcz ącą, a tak że poezj ę rozpaczy i nadziei. Nast ąpił nawrót do poezji romantycznej, poezji, która pełniła funkcj ę 4 posłannictwa idei narodowych i społecznych. Wyst ępowała postawa poety-żołnierza z romantyczn ą tradycj ą artysty-Konrada. Celem niniejszej pracy było przedstawienie wydarze ń 1939 roku w literaturze polskiej, a dokładniej w poezji. Miałam tak że za zadanie przedstawi ć losy literatów polskich po wybuchu II wojny światowej w kraju i na emigracji. Musiałam zebra ć informacj ę o wydarzeniach wojennych i omówi ć na podstawie utworów literackich. Pierwsz ą cz ęść swojej pracy postanowiłam po świ ęci ć losom literatów polskich po wybuchu II wojny światowej. Ich życiorysy były bardzo interesuj ące i warte moim zdaniem bli ższego przedstawienia. Ich sytuacja osobista miała ogromny wpływ na twórczo ść i dopomogła w interpretowaniu utworów. Odtwarzaj ąc losy pisarzy polskich po 1939 roku, korzystałam z wielu ró żnych pozycji, które przedstawiłam powy żej. Drugi rozdział mej pracy po świ ęciłam ju ż przedstawieniu wydarze ń historycznych 1939 roku w uj ęciu literackim. W tym celu skupiłam si ę na poezji po świ ęconej temu okresowi z historii Polski. Na temat wydarze ń w 1939 roku, głównie po świ ęconych wojnie, powstało bardzo du żo utworów. Trudno tu ogarn ąć wszystkie wiersze wszystkich poetów, którzy na ten temat tworzyli. Kluczem wyboru wierszy była z jednej strony ich dost ępno ść , a z drugiej strony ich popularno ść . Wiele utworów poetyckich przytocz ę w swej pracy. Podstawowym jednak kryterium wyboru była zawarto ść tematyczna pod k ątem tematu. Poezja jest bowiem tak ą dziedzin ą literatury, gdzie swoboda form i środków przekazu jest tak ogromna, i ż mało który z poetów zawarł jasny obraz wydarze ń historycznych. Poezja słu ży raczej wykazaniu uczu ć i my śli, a nie opisywaniu wył ącznie suchych faktów. Poezja okresu wojny opierała si ę na tradycji romantycznej, wyst ępowała fascynacja Mickiewiczem, Norwidem, powracała dawna tradycja bohaterskich walk o ojczyzn ę oraz obraz powstania listopadowego. O tym b ędzie mowa tak że w mej pracy. O kolejno ści omawianych utworów decydowała chronologia opisywanych w nich wydarze ń. Utwory poetyckie podzieliłam na grupy tematyczne, które po kolei będę omawiała: 1) O wybuchu wojny oraz obrona polskiego wybrze ża 2) Wiersze o przebiegu wojny. 3) Wiersze o charakterze religijno-patriotycznym 4) Utwory o konkretnych bitwach. 5) Wiersze o agresji Armii Czerwonej na Polsk ę. 6) Wiersze o obronie Warszawy w 1939 roku. 5 Je żeli chodzi o baz ę źródłow ą do rozdziału II, to nie mog ę wskaza ć żadnej pojedynczej czy najwa żniejszej pozycji ksi ąż kowej. Z ogromnej liczby utworów poetyckich wybrałam te, które były według mnie najwa żniejsze. Korzystałam w tym celu z kilkunastu antologii i ró żnych opracowa ń, z których wybierałam poszczególne teksty, które umieszcz ę w swej pracy. Do ść cennym źródłem okazał si ę internet w zdobywaniu tekstów wierszy, o których były wzmianki, a które były niedost ępne w antologiach. W danej rozprawie wyst ępuje tak że okres badawczy, jest nim rok 1939, zwłaszcza wrzesie ń. Cały materiał został zebrany za pomoc ą metody poszukiwawczej. Nast ępnie informacja została przeanalizowana i poklasyfikowana ze wzgl ędu na to, jakiego aspektu dotyczyła. Utwory równie ż zostały zanalizowane i poklasyfikowane ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich wydarzenia historyczne. Pisz ąc prac ę z pogranicza dwóch dziedzin naukowych, posłu żyłam si ę tak że metod ą historyczn ą i interpretacyjn ą. Była wykorzystana tak że metoda opisowa oraz analizy tekstu literackiego. Wrzesie ń 1939 roku, jak wspominałam wy żej zako ńczył krótki okres trwania niepodległej II Rzeczypospolitej. Zaledwie jedno pokolenie Polaków, urodzonych w wolnym ju ż kraju, zdołało osi ągn ąć dojrzało ść , to pa ństwo ponownie uległo zniszczeniu. Literatura jednak, wbrew łaci ńskiej sentencji inter arma silent Musae (podczas wojny milcz ą Muzy) rozwijała si ę nadal i to przedstawi ę w niniejszej pracy. 6 ROZDZIAŁ I. LOSY LITERATÓW POLSKICH PO WYBUCHU II WOJNY ŚWIATOWEJ. Wybuch II wojny światowej, spowodowany agresj ą Niemiec hitlerowskich na Polsk ę 1 wrze śnia 1939 roku, oznaczał pocz ątek okupacji terytorium pa ństwa polskiego przez władze wojskowe i administracyjne III Rzeszy, a od 17 września przez Zwi ązek Radziecki. Przez niemal dwa lata okupanci wykazywali zgodno ść w zakresie swojej polityki, której celem miała by ć trwała likwidacja pa ństwowo ści polskiej 1. Wojna otworzyła now ą epok ę, co prawda mo żna tak powiedzie ć o ka żdej wielkiej wojnie w dziejach, zwłaszcza z punktu widzenia ludzi, którzy brali w niej udział. Z wielkiej historycznej perspektywy była niemal dalszym ci ągiem wojny poprzedniej, doskonal ąc zastosowane przedtem środki techniczne, powtarzaj ąc w du żej mierze dawne koalicje. 2 Je śli pierwsza wojna światowa była niejako „aideologiczna”,