Agnieszka Świętosławska Pod skrzydłami Akademii : Wileńscy malarze w Petersburgu w okresie międzypowstaniowym Sztuka Europy Wschodniej Искусство Bосточной Европы Art of Eastern Europe 4, 281-292 2016 SZTUKA EUROPY WSCHODNIEJ Искусство восточной Европы THE ART OF EASTERN EUROPE TOM IV agnieszka Świętosławska uniwersytet Łódzki, polski instytut Studiów nad Sztuką Świata pod skrzydłami akademii. Wileńscy malarze w Petersburgu w okresie międzypowstaniowym Zamknięcie Uniwersytetu Wileńskiego w ramach miłośnika sztuki i artysty-amatora Edwarda Jana represji po upadku powstania listopadowego przy- Römera przez Kanutego Rusieckiego 4. Choć na niosło wieloletnią stagnację w życiu artystycznym zajęciach starano się stosować nowoczesne meto- miasta . Prywatne lekcje malarstwa, dawane w do- dy dydaktyczne (wprowadzone zostały na przy- mach zleceniodawców lub we własnych pracow- kład studia z żywego modela) i mimo iż miejsce to niach przez m .in . Kanutego Rusieckiego i Wincen- było kuźnią patriotycznych idei sztuki narodowej, tego Dmochowskiego, z oczywistych względów nie to pod względem poziomu kształcenia artystycz- były w stanie zastąpić edukacji akademickiej . Wła- nego nie mogła ona zastąpić oficjalnej akademii . dze zaś przez długi czas nie wyrażały zgody na zor- W związku z tym w okresie międzypowstaniowym ganizowanie jakiejkolwiek uczelni artystycznej – wielu młodych artystów z Wilna decydowało się na w 1843 roku odrzucono prośbę byłego wykładowcy emigrację i studia zagraniczne – szczególnie duża uniwersyteckiego, Kazimierza Jelskiego, o otwarcie grupa wyjechała do Petersburga 5. szkoły rzeźby 1. W latach 50 . powróciły projekty Wpływ na taki wybór miały zapewne dawniejsze zorganizowania szkoły rysunku, malarstwa i rzeź- pozytywne kontakty środowiska wileńskiego z Aka- by – o próbach podjętych wraz z Dmochowskim demią Sztuk Pięknych w Petersburgu – na początku i Jelskim wspominał w prywatnej korespondencji lat 20 . XIX wieku tam właśnie wysłano w charakte- Kanuty Rusiecki 2. Przeprowadzona nawet została rze stypendystów dwóch najzdolniejszych studen- zbiórka pieniędzy na jej funkcjonowanie, lecz osta- tów Uniwersytetu Wileńskiego, Wincentego Smo- tecznie inicjatywa ta nie doczekała się realizacji 3. kowskiego i Walentego Wańkowicza .6 Poza tym był Pewną próbą zrekompensowania braku publicznej uczelni była działająca od lat 50 . tzw . „Akademia 4 Širkaitė (2006: 12) . Römerowska”, czyli prywatne lekcje malarstwa 5 Lija Skalska-Miecik, podsumowując całe XIX-te stulecie przeprowadzane w domu działacza społecznego, kontaktów z Akademią Petersburską, szacuje liczbę malarzy, rysowników, grafików, rzeźbiarzy i architektów pochodzenia polskiego, którzy podjęli studia w tej szkole, na ponad sto . 1 Janonienė (1996: 53) . Por .: Skalska-Miecik (1989a: 14–23) . 2 Malinowski (2013: 243) . 6 Zagadnienie związków Smokowskiego i Wańkowicza 3 Janonienė (1996: 55–56) . z rosyjską uczelnią szczegółowo omówiła Kira Mytarie- 282 Agnieszka Świętosławska to okres znaczącego rozkwitu petersburskiej szkoły, korpusu kadetów, dwaj najstarsi synowie Antonie- a kultura i sztuka rosyjska tego czasu jawiły się jako go, Tadeusz i jego brat Ludwik, otrzymali wezwanie postępowe i nowoczesne . Wówczas też w stolicy do służby w Petersburgu . Ludwik wstąpił wówczas imperium zaczęła się tworzyć niezbyt liczna, lecz do wojska (a kilka lat później zmarł na Kaukazie), znacząca kolonia polska, skupiająca naukowców, lecz Tadeuszowi, ze względu na wątlejsze zdrowie, literatów i artystów, którzy bądź zmuszeni oko- pozwolono podjąć naukę w szkole 9. W ten sposób licznościami, bądź z własnej woli wyemigrowali piętnastolatek rozpoczął studia w Akademii Sztuk do Rosji . Jak pisał Ludwik Bazylow, „był to czas, Pięknych w Petersburgu, gdzie bardzo szybko czy- kiedy mocno zaplotły się więzy przyjaźni polsko- nić zaczął postępy . -rosyjskiej, przyjaźni w świecie intelektu i postępu” .7 Na marginesie relacji z wystawy akademic- To bardzo aktywne jeszcze w latach 20 . śro- kiej 1842 roku Romuald Podbereski opublikował dowisko polonijne, z początkiem kolejnej dekady w „Tygodniku Petersburskim” obszerny opis tam- w znacznym stopniu zamarło . Wybuch i upadek tejszej polskiej kolonii artystycznej . Wśród nazwisk powstania listopadowego przyczynił się do zmiany działających tam wówczas twórców wymienił rów- ogólnych nastrojów, a aktywność artystów polskie- nież pochodzących z Wilna: wspominanych już go pochodzenia, przebywających w Petersburgu, Ignacego Szczedrowskiego i Tadeusza Goreckiego, znacząco osłabła . W 1834 roku Jakub Reichel, a także Józefa Staniewicza (pochodzącego ze Żmu- w odpowiedzi na pytanie Karola Beyera o twór- dzi, który jednak miał uczęszczać do Gimnazjum czość polską w stolicy imperium, wymienił wpraw- Wileńskiego na lekcje rysunków profesora Przy- dzie kilka nazwisk, ale zaznaczył jednocześnie, że bylskiego), Alberta Żametta, Antoniego Pieńkow- „jest to jednak nie do uwierzenia, jak trudno Pola- skiego, Napoleona Cui (który „poświęcił się szty- ków do czegoś pożytecznego namówić, jak są obo- charstwu”) oraz jego brata architekta 10. W latach jętni” .8 Już jednak po kilku latach młode pokolenie 40 . i 50 . liczba wileńskich adeptów petersburskiej aspirujących dopiero twórców przybywać zaczęło akademii z roku na rok stale wzrastała 11. Podobna do Petersburga, który oferował im możliwość edu- tendencja była dostrzegalna także w odniesieniu do kacji artystycznej na wyższym poziomie i szansę na przybyszów z innych ziem polskich pod zaborem zdobycie oficjalnych uprawnień do wykonywania rosyjskim, do tego stopnia, że jak przytacza Inessa zawodu artysty . Swirida, w 1856 roku „Dziennik Litewski” mógł W 1832 roku do Rosji wyjechał Ignacy Szcze- z satysfakcją donieść, że w sprawozdaniu uczelni za drowski (1815–1870), wcześniej pobierający lekcje ostatnie dwa lata wśród blisko 200 uczniów prze- w pracowni Jana Rustema . Próbował bezskutecznie ważali właśnie Polacy 12. uzyskać stypendium w Akademii w Petersburgu, ostatecznie przez kilka lat uczęszczał do niej jako *** wolny słuchacz . Od 1835 roku na tej samej zasadzie uczył się Konstanty Kukiewicz (1817/18–1840) . Podstawą edukacji w petersburskiej Akademii Jak się wydaje, ostatnim z artystów, którzy w la- Sztuk Pięknych była nauka rysunku, poprowadzona tach 30 . wyjechali z Wilna do Petersburga, był Tade- w formie ćwiczeń z odtwarzania postaci ludzkiej na usz Gorecki (1825–1868) . W jego jednak przypad- podstawie kopiowania gipsów bądź żywego mode- ku decyzja o przeprowadzce z rodzinnego miasta la . Duży zespół studiów wileńskich artystów, będą- nad Newę nie była osobistym wyborem, lecz zosta- cych efektami tych lekcji, posiada w swych zbiorach ła mu narzucona przez władze . Jego ojciec, znany Litewskie Muzeum Sztuki (Lietuvos dailės muzie- podówczas poeta i bajkopisarz Antoni Gorecki, po jus) w Wilnie . Rysunki „antycznych” biustów lub czynnym udziale w powstaniu listopadowym zmu- posągów, fragmentów anatomicznych, a na ostat- szony był pozostawić żonę z dziećmi w kraju i udać się na emigrację do Paryża . W 1839 roku, w ramach akcji wcielania młodzieży polskiej do rosyjskiego 9 Tadeusz Gorecki (1868a: 378) . 10 Podbereski (1842a) . 11 W tym okresie do Petersburga przybyli: Jan Zienkiewicz (1842), Bolesław Rusiecki (1843), Edward Pawłowicz (1849), wa . Por .: Mytariewa (1972: 251–287); Mytariewa (1973: Paweł Romer (ok . 1850), Józef Marszewski (1853), Karol Ra- 337–343) . fałowicz (1855), Nikodem Syliwanowicz (1856), Michał El- 7 Bazylow (1964: 154) . wiro Andriolli (1857) . 8 Reichel (1899: 85) . 12 Swirida (1993: 107) . Pod skrzydłami Akademii. Wileńscy malarze w Petersburgu w okresie międzypowstaniowym 283 nim etapie także całych postaci nagich męskich uchwycenia indywidualnych predyspozycji każde- modeli, pojedynczych lub zestawianych w zaaran- go ze studentów . żowanych układach, były sprawdzianem nie tylko Program nauki w petersburskiej akademii zakła- znajomości budowy ludzkiego ciała i umiejętności dał bliską współpracę między uczniami a mistrzami subtelnej jego idealizacji na wzór sztuki starożytnej, w ramach zajęć prowadzonych w profesorskich pra- lecz również pozwalały się wykazać opanowaniem cowniach . Wpływ mentorów na kształtowanie się kreski i światłocienia . Zachowane prace Tadeusza indywidualnego stylu poszczególnych kandydatów Goreckiego, Jana Zienkiewicza, Bolesława Rusiec- był w wielu wypadkach bardzo znaczący, a decyzja kiego i Nikodema Syliwanowicza opatrzone są o uczęszczaniu do konkretnej pracowni częstokroć często adnotacjami dotyczącymi dat egzaminów, determinowała późniejszy rozwój kariery . Wybór nazwisk zaliczających profesorów i ocen . Pozytyw- nauczyciela już na wczesnym etapie nauki stanowił na opinia prowadzącego wykładowcy o umiejętno- jednocześnie deklarację preferowanego gatunku ściach rysunkowych studenta była wówczas warun- czy stylistyki, wykładowcy reprezentowali bowiem kiem sine qua non przejścia na dalszy etap edukacji, szerokie spektrum ówczesnych tendencji w sztuce . kolejne bowiem klasy związane były nie z rocznika- Reprezentantem nurtu chłodnego neoklasycy- mi akademickimi, lecz z uzyskaniem oczekiwanych stycznego akademizmu, inspirowanego dziełami przez nauczycieli efektów . Dokumentem takiego renesansowych i barokowych mistrzów, był Karl zaliczenia jest studium gipsowej głowy kobiecej Briułłow (1799–1852) . Po międzynarodowym suk- Nikodema Syliwanowicza z 1856 roku (il . 1), na cesie, jaki przyniósł mu obraz Ostatni dzień Pompei, którym autor umieścił dopisek: „Za rysunek ten otoczony był powszechnym szacunkiem, nazywany przeprowadzony byłem do figuralnej klasy” .13 Ściśle