ISBN 978-83-64423-86-4 Grzyby Babiej Góry Babiej Grzyby Grzyby Babiej Góry Grzyby Babiej Góry 1 Grzyby Babiej Góry 2 Grzyby Babiej Góry Redaktorzy: Wiesław Mułenko Jan Holeksa 3 Grzyby Babiej Góry Grzyby Babiej Góry Redaktorzy: Wiesław Mułenko Jan Holeksa Recenzent: Prof. dr hab. Wiesław Mułenko Fotografia na okładce: Opieńka miodowa [Armillaria mellea (Vahl) P. Kumm. (s.l.)]. Fot. Marta Piasecka Redakcja techniczna: Maciej Mażul Reprodukcja dzieła w celach komercyjnych, w całości lub we fragmentach jest zabroniona bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich © by Babiogórski Park Narodowy, 2018 PL 34-222 Zawoja, Zawoja Barańcowa 1403 tel. +48 33 8775 110, +48 33 8776 702 fax. +48 33 8775 554 www: bgpn.pl Wrocław-Zawoja 2018 ISBN 978-83-64423-86-4 Wydawca: Grafpol Agnieszka Blicharz-Krupińska Projekt, opracowanie graficzne, skład, łamanie: Grafpol Agnieszka Blicharz-Krupińska ul. Czarnieckiego 1, 53-650 Wrocław, tel. +48 507 096 545 www.argrafpol.pl 4 Spis treści Przedmowa ................................................................................................................................................................7 Grzyby i ich rola w środowisku naturalnym. Wprowadzenie do znajomości grzybów Babiej Góry ......9 Fungi and their role in natural environment. Introduction to the knowledge of fungi at Babia Góra Mt. Monika Kozłowska, Małgorzata Ruszkiewicz-Michalska Mikroskopijne grzyby pasożytujące na roślinach, owadach i grzybach z Babiej Góry ..........................21 Microfungal parasites of plants, insects and fungi of the Babia Góra Mt. Małgorzata Ruszkiewicz-Michalska, Sebastian Piskorski Grzyby wielkoowocnikowe Babiogórskiego Parku Narodowego...............................................................47 Macrofungi of the Babia Góra National Park Anna Bujakiewicz Workowce z klas Dothideomycetes, Leotiomycetes i Sordariomycetes i ich stadia anamorficzne w zbiorowiskach roślinnych Babiogórskiego Parku Narodowego ...................................85 Ascomycete fungi of Dothideomycetes, Leotiomycetes, Sordariomycetes and their anamorphs in the plant communities of the Babia Góra National Park Andrzej Chlebicki Śluzowce (Myxomycetes) Babiogórskiego Parku Narodowego ................................................................113 Myxomycetes of the Babia Góra National Park Alojzy Magiera, Anna Drozdowicz Porosty i grzyby naporostowe Babiogórskiego Parku Narodowego .......................................................131 Lichens and lichenicolous fungi of the Babia Góra National Park Urszula Bielczyk, Paweł Czarnota 5 Grzyby Babiej Góry 6 Przedmowa Obecny, drugi tom monograficznego opracowania Babiogórskiego Parku Narodowego, w całości po- święcony jest grzybom. Jest to specyficzna i wyjątkowo interesująca grupa organizmów. Grzyby pełnią ogromną rolę zarówno w warunkach naturalnych, jak też w gospodarce człowieka, a skutki ich dzia- łalności mają bardzo szerokie granice i wahają się od wysoce pozytywnych, do skrajnie niekorzyst- nych. Z tego powodu wiele opracowań dotyczących grzybów zawiera w sobie dwa istotne aspekty – poznawczy oraz praktyczny. Grzyby – charakteryzują się wieloma cechami, które są właściwe tylko tej grupie i nie występują u innych organizmów. Do niedawna uznawane błędnie za heterotroficzne rośliny, obecnie klasyfiko- wane są jako niezależna, wysokiej rangi jednostka taksonomiczna (królestwo), równoważna roślinom i zwierzętom. Grzyby – to grupa bezwzględnych heterotrofów, organizmów cudzożywnych – pasożytów lub saprotrofów, które pełnią w przyrodzie rolę pierwszorzędnych destruentów materii organicznej, ale też mutualistycznych symbiontów, które w znaczący sposób wspomagają wzrost i rozwój roślin. Grzyby – to także źródło pożywienia (dla człowieka i zwierząt), źródło witamin, białek, leczniczych antybiotyków, mieszkanie wielu gatunków bezkręgowców. Mają szerokie zastosowanie w procesach biotechnologicznych, ale są też przyczyną naszych poważnych kłopotów zdrowotnych – grzybic, alergii i zatruć. W obecnym opracowaniu omówiono wiele z powyższych zagadnień. Zestawiona literatura do- tyczy wyników uzyskanych podczas wielu lat żmudnych studiów terenowych i laboratoryjnych. Wśród omawianych grup grzybów są m.in. śluzowce i grzyby lęgniowe, mające zarówno cechy grzybów, jak też zwierząt i roślin (z tego powodu zaliczane są do tzw. organizmów grzybopodobnych). Najbardziej obszerne są opracowania grzybów właściwych, wśród których tradycyjnie wyróżnia się grupę grzybów mikroskopijnych (głównie pasożytów roślin i saprotrofów) oraz grupę grzybów wielkoowocnikowych, do których należy wiele gatunków będących obligatoryjnymi symbiontami drzew. W tej grupie znaj- duje się też znaczna liczba gatunków jadalnych, będących celem intensywnych grzybobrań. Na uwagę zasługuje wyjątkowa grupa porostów, organizmów symbiotycznych, powstałych w wyniku współżycia grzybów z glonami i sinicami. Tak jak rośliny i zwierzęta grzyby także podlegają ochronie prawnej, będąc organizmami narażo- nymi na niekorzystne zmiany w środowisku. Ale faktem jest też, że są one sprawcami wielu zniszczeń, będących skutkiem szerzących się chorób. Przedstawiony w sposób syntetyczny stan poznania bioty grzybów Babiej Góry jest punktem wyjścia do śledzenia zachodzących zmian, co dotyczy zarówno składu gatunkowego tych organizmów, jak też – w sposób pośredni – samego środowiska. Przygotowane obecnie opracowanie ma oczywistą wartość naukową, ale sposób przygotowania sprawia, że treści adresowane są do szerokiego grona odbiorców – przewodników, nauczycieli, młodzie- ży szkolnej, także mieszkańców tego interesującego regionu oraz często przybywających tu turystów, a jednocześnie do początkujących naukowców i praktyków zajmujących się przyrodą w sposób zawodo- wy. W poszczególnych rozdziałach Czytelnik z pewnością znajdzie dla siebie coś interesującego. Jako redaktorzy obecnego opracowania wyrażamy serdeczne podziękowania wszystkim Auto- rom, którzy nie szczędzili sił i czasu, aby przygotować tematycznie jednolitą monografię poświęconą roli i znaczeniu grzybów występujących w tym pięknym zakątku naszego Kraju. Wiesław Mułenko, Jan Holeksa 7 Grzyby Babiej Góry 8 Grzyby i ich rola w środowisku naturalnym Wprowadzenie do znajomości grzybów Babiej Góry Fungi and their role in natural environment Introduction to the knowledge of fungi at Babia Góra Mt. Monika Kozłowska1), Małgorzata Ruszkiewicz-Michalska2,3) 1)Zakład Botaniki i Mykologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin, [email protected] 2) Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego, Polska Akademia Nauk, ul. Bukowska 19, 60-809 Poznań, [email protected] 3) Pracownia Algologii i Mykologii, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Łódzki, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź, [email protected] Abstract: The chapter introduces to the monograph dealing with micro- and macrofungi recorded in diverse forest and non-forest communities growing on northern and southern slopes, in various altitudinal zones of the Babia Góra massif. First, brief information on the structure and characteristics of fungi, their taxonomy, general species richness and the role in the nature is provided. Secondly, the data on fungi of this region contained in individual chapters is summarized. In total, 1806 species of true fungi and fungal analogues are listed that almost three times exceeds the number of plant species known from the region (ca 630 species). The diverse groups of true fungi (kingdom Fungi) are included in the following chapters: smaller parasitic fungi (micromycetes, 176 species), larger fungi (macromycetes, 987 species), pyrenomycetes (166 species) as well as lichenized and lichenicolous fungi (407 species). In addition, two species of saprotrophic hyphomycetes were reported from the soil. The monograph treats also two groups of fungus-like organisms: protozoan fungal analogues (Myxogastria/Myxomycetes – slime moulds, 92 species) and chromistan fungal analogues (Oomycota, 17 species). Key words: microfungi, macrofungi, parasitic fungi, ascomycetous anamorphs, fungal ecology, distribution, Western Carpathians 9 Grzyby Babiej Góry Spis rozdziałów: 1. Wstęp. Krótka charakterystyka grzybów 2. Stan znajomości grzybów Babiej Góry 3. Podsumowanie i wnioski 4. Bibliografia 1. Wstęp. Krótka charakterystyka grzybów Grzyby są osobliwą grupą organizmów, która budzi ogromne zainteresowanie przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych. Są wśród nich zarówno mykolodzy zajmujący się różnymi aspektami budowy i funkcjonowania grzybów (taksonomią, ekologią, różnorodnością, udziałem i rolą w środowisku natu- ralnym), jak też genetycy, biochemicy i fizjolodzy. Grzyby są też przedmiotem analiz dyscyplin prak- tycznych, mających na celu wykorzystanie dotychczasowej wiedzy w procesach biotechnologicznych, przedmiotem zainteresowania służb związanych z ochroną przyrody oraz fitopatologii – dyscypliny zajmującej się walką z chorobami roślin wywoływanymi w dużej mierze przez grzyby. Grzyby charakteryzuje ogromna różnorodność form, kształtów i barw, specyficzne i osobliwe cechy budowy, których brak u innych grup organizmów, a także silnie zróżnicowany sposób życia, któ- rego rezultatem są zarówno jednoznacznie pozytywne (np. mutualistyczna symbioza), jak też skrajnie negatywne skutki działalności (degradacja drzewostanów, szkody w uprawach roślin, rozkład produk- tów spożywczych). Jeszcze do niedawna grzyby zaliczane były do grupy roślin zarodnikowych. Komórki grzybów nie posiadają jednak plastydów (a więc i chloroplastów) w związku