Jakub Markiewicz Wydarzyło się na Krajnie, czyli zarys dziejów Mąkowarska do 1945 roku Mąkowarsko 2013 „Czym jest historia? Echem przeszłości odbitym przez przyszłość. Odblaskiem przyszłości rzuconym w przeszłość” (Victor Hugo) Wstęp Opracowanie to stanowi próbę ukazania dziejów Mąkowarska i okolic w okresie od początków istnienia wsi do 1945 roku. Ta niewielka miejscowość położona na Krajnie posiada bogatą i ciekawą historię, która ukazuje mieszkańcom dzieje ludności, rozwoju gospodarczego, kształtowania się du- cha narodowego w lokalnym społeczeństwie oraz rolę kościoła katolickiego. Moja praca stanowi także próbę utrwalenia tego, co jest ulotne i umyka z ludzkiej pamięci. Publikacja powstała w oparciu o materiały źródło- we z XIX i XX wieku dostępne w archiwach w Bydgoszczy, Toruniu i Poznaniu. Wykorzystana została też literatura oraz Skład i druk: zdjęcia i dokumenty będące w posiadaniu osób prywatnych. KRD s.j. Rajmund Karolak, Dariusz Zieliński Wiele informacji, szczególnie z okresu II wojny światowej, po- ul. Jagiellońska 18, 85-097 Bydgoszcz chodzi ze wspomnień ludzi pamiętających ten okres. tel. +48 / 52 325 79 10, fax +48 / 52 325 79 20 Jestem wdzięczny wszystkim, którzy przyczynili się e-mail: [email protected] www.krd.info.pl do powstania tego opracowania. Szczególnie dziękuję panu dr. Markowi Sassowi za wsparcie merytoryczne i konsul- ISBN 978-83-63779-01-6 tacje historyczne, księdzu proboszczowi mgr. Wiesławowi 3 Wiśniewskiemu za udostępnienie dokumentacji parafialnej i wsparcie w wydaniu publikacji, panu mgr Jackowi Kuflowi za pomoc w zdobywaniu materiałów, panu mgr. inż. Tomaszowi Kowalskiemu za przetłumaczenie dokumentów zapisanych w języku niemieckim oraz pani mgr. Beacie Surdej. Dziękuję również wszystkim osobom, które udostępniły swoje zbiory fotograficzne, a także podzieliły się wspomnieniami z minio- Wprowadzenie nych lat. Wyrażam nadzieję, że informacje zawarte w publikacji wzbudzą szczególnie w mieszkańcach Mąkowarska poczucie, Jakub Markiewicz z Mąkowarska, człowiek z miejscem że to ich mała ojczyzna. Przywołają wspomnienia z dzieciń- związany i w nim zakorzeniony, podjął ogromy trud ocalenia stwa, a krótka historia Mąkowarska będzie elementem, który pamięci i kultury, a tym samym opowiedzenia dziejów swojej umocni więź z tą wsią i utwierdzi wszystkich w przekonaniu, małej ojczyzny. Przestrzeń życia własnego (środowisko lokal- że kluczem do przyszłości jest pamięć o przeszłości. ne), używając określenia Marii Mendel, Autor postrzega w ka- tegoriach czasoprzestrzennych (heterochronotopicznych)1. Jakub Markiewicz W jego rozumieniu miejsce jest „nienaruszalne” geograficznie, ale jednocześnie zapisane (umieszczone) w czasie, a poprzez to zmieniające się i różnorodne. Stąd, z jednej strony, chro- nologiczne ujęcie dziejów, a równocześnie problemowe ich Wykorzystane w publikacji fotografie pochodzą przedstawienie. z Bundesarchive, Centralnego Archiwum Państwowego, archi- Tam, gdzie jest to możliwe Autor dokonuje uzupełnienia, wów w Toruniu i Poznaniu oraz ze zbiorów prywatnych dra. konfrontacji „danych zewnętrznych” zawartych w oficjalnych Marka Sassa, Jacka Kufla, Haliny Śliwińskiej, Grzegorza Myka, źródłach archiwalnych ze „śladami pamięci” zachowanymi Jadwigi i Grzegorza Kiełczyńskich, Zdzisławy i Grzegorza wśród członków miejscowej społeczności. Na tej płaszczyź- Wiśniewskich, Urszuli Wiśniewskiej oraz ze zbiorów autora. nie dochodzi do „dialogu” między pamięcią komunikatywną 1 M. Mendel, Heterotopologia jako odmiana myślenia o badaniach w polu pedagogiki społecznej, (w:) M. Ejsmont, B. Kosmalska, M. Mendel (red.), Obraz, przestrzeń, popkultura. Inspiracje badawcze w polu pedagogiki spo- łecznej, Toruń 2009, s. 167 – 169. 4 5 (codzienną) a pamięcią kulturową, zapisaną w źródłach – „no- osób z tą miejscowością związanych, odnajdzie coś dla siebie. śnikach pamięci.”2 W centrum tego dialogu znajduje się czło- Obraz „tego co było” trafia do wyobraźni Czytelnika. Staje się wiek, którego celem jest historyczna rekonstrukcja „zapomnia- „zaczynem” mobilizującym do podejmowania kolejnych kro- nych światów”, ukazanie mentalności, życia codziennego, rela- ków „ocalania pamięci”. Dziedzictwo historyczno – kulturo- cji społecznych oraz specyfiki i różnorodności miejsca3. we małej ojczyzny łączy pokolenia, bowiem, jak pisał Tadeusz Rozmowy z tymi, którzy opowiadają swoje własne histo- Frąckowiak: „dla dziecka mała ojczyzna jest początkiem drogi rie sprzyjają, czasami subiektywnemu, poszerzeniu oraz uzu- ku bujnemu życiu; dla młodości wiekiem walki, sławy i przy- pełnieniu wcześniej zebranych danych. Wynika to ze specyfiki szłością bez końca; dla starca ulotnym wspomnieniem chwil, źródeł, do których należy zaliczyć „pamięć własną”, materiały niezmiernie krótką przeszłością.”4 autobiograficzne, dokumenty osobiste, czasami od lat przecho- „Wydarzyło się na Krajnie, czyli zarys dziejów wywane w szufladach - czyli to wszystko, co „mamy na wycią- Mąkowarska do 1945 roku” Jakuba Markiewicza to podsu- gnięcie ręki.” mowanie pasji oraz fascynacji historyczną przeszłością małej Dzięki poszukiwaniom Jakuba Markiewicza na światło ojczyzny, a jednocześnie początek kolejnego etapu drogi ob- dzienne wydobyty został świat odległy, po części nieznany ranej przez Autora. Jednym z jej celów jest dalsze odnajdywa- w ogóle, albo nawet całkowicie zapomniany. Na kolejnych kar- nie i odkrywanie „śladów przeszłości”, kolejnym budowanie tach niniejszej książki przywołane zostały z przeszłości fakty na miejscowym dziedzictwie kulturowym tożsamości indywi- dotyczące dziejów szkoły i biblioteki, wspólnot religijnych, dualnej oraz grupowej pozwalającej tworzyć wspólnotę lokal- działalności gospodarczej, aktywności społecznej, patrio- ną. To jest zobowiązanie wobec tych, którzy „teraźniejszość” tycznej, narodowej mieszkańców. Zagadnienia te ukazane są Mąkowarska kształtowali w przeszłości, ale również zadanie nie tylko w odniesieniu do samego Mąkowarska, ale również przekazania pamięci tym, którzy swoją „teraźniejszość” dopie- ościennych miejscowości, co znacząco poszerza perspektywę ro będą tworzyć. Historia to nie tylko czas miniony, zamknięty. poznawczą. Z jej bogactwa jesteśmy zobowiązani czerpać to, „co służy ku W owych międzypokoleniowych „powrotach do prze- tworzeniu jutra.” 5 szłości”, każdy z mieszkańców Mąkowarska, jak również dr Marek Sass 2 Traba R. (2006), Historia – przestrzeń dialogu, Warszawa 2006, s. 32 – 33. 3 Domańska E. (2011), Historia antropologiczna. Mikrohistoria, [w:] N. Z. Davis, Powrót Martina Guerre’a, Po- 4 Frąckowiak T., O pedagogice nadziei. Fascynacje i asocjacje aksjologiczne, Poznań, 2007, s.278. znań 2011, s. 217. 5 Theiss W., Radlińska, Warszawa 1997, s. 207. 6 7 Czasy najdawniejsze Tereny dzisiejszego Mąkowarska znajdują się na obsza- rach objętych na przestrzeni wielu tysięcy lat zlodowaceniami (tzw. glacjałami): krakowskim (ok. 550 - 400 tys. lat p.n.e.), środkowopolskim ( ok. 240 – 120 tys. lat p.n.e.) i bałtyckim (ok. 90 -12 tys. lat p.n.e.). Koniec trzeciego zlodowacenia bałtyckiego był związany z wystąpieniem procesów rzeźbo- twórczych, które w bardzo istotny sposób przyczyniły się do ukształtowania terenów oraz powstania rzek i jezior. Następowały po sobie kolejne epoki kształtujące życie codzienne, rozwój osad, kulturę, rolnictwo, które nazwano: epoką kamienia, epoką brązu i epoką żelaza, przyjmując jako punkt odniesienia surowiec, dzięki któremu w danym czasie wytwarzano narzędzia do pracy6. Epoka kamienia dzieliła się na trzy podokresy: paleolit - mający swój początek około 230 tys. lat temu; mezolit (około 8000 – 4500 r. p. n.e.) oraz neolit ( do 1700 r. p. n.e.)7. Kolejna, 6 M. Sass, Dzieje Gostycyna i okolicy. Pradzieje, Rycerze, Szlachta, Ziemianie, Bydgoszcz – Gostycyn 2006. 7 Ibidem. 8 9 epoka brązu, trwała do około 700 roku p.n.e. Nastąpiła po niej w małych osadach składających się z pojedynczych wolno sto- epoka żelaza, która dzieliła się na następujące podokresy: halsz- jących domostw. Większość z nich miała charakter krótkotrwa- tacki (od. 700 - 400 r. p.n.e.), lateński (ok. 400 r. p.n.e. - 30 r. ły. Budowano niewielkie budynki naziemne na planie prosto- n.e.) , rzymski (ok. 30 – 500 r. n. e.), wczesnego średniowiecza kąta, półziemianki słupowe lub zwykłe ziemianki. Ziemianka (ok. 500 – 1250/1300 r. n.e.), późnego średniowiecza oraz cza- była pomieszczeniem o wymiarach około trzy na cztery metry sów nowożytnych8. Kształtował się wówczas teren, osadzała wkopaną w ziemię i osłonięta konstrukcją słupową oraz kry- ludność, rozwijało się rolnictwo, kultura, wierzenia i obyczaje. ta dachem z darni lub strzechą. Pomieszczenie to służyło do Najstarszym znaleziskiem archeologicznym z terenu spania dla małej rodziny. Ludność kultury ceramiki wstęgowej Mąkowarska i okolic była wywodząca się z neolitu motycz- jako pierwsza na naszych terenach rozwinęła rolnictwo i ho- ka kamienna odnaleziona na terenie Sokola Kuźnicy, która dowlę zwierząt domowych. Prowadziła pierwotną, prymitywną pochodziła z przypadkowego, pojedynczego, luźnego od- gospodarkę rolną. Nie znano nawożenia, dlatego ziemia na po- krycia z okresu międzywojennego. Świadczy ona o istnieniu lach szybko stawała się jałowa. Uprawiano głównie pszenicę, osadnictwa na tym obszarze. Podobne luźne znaleziska z oko- jęczmień i żyto. Wiązało się to z częstym przemieszczaniem lic Buszkowa i Łąska Wielkiego mogą świadczyć o śladach się ludności i czasowym użytkowaniem osad. Rolnicy hodo- osadnictwa kultury wstęgowej epoki neolitu (młodszej epoki wali głównie krowy (około 60%), kozy i owce, rzadziej świ- kamiennej). Zdaniem archeologów motyki służyły