Pieniny – Zapora – Zmiany — Monografi e Pienińskie 2: 173–184, 2010 Przemiany fauny rejonu Zespołu Zbiorników Wodnych Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyżne od stanu przed ich powstaniem do czasu napełnienia wodą oraz ocena przyczyn tego zjawiska Changes in the fauna in the vicinity of the Complex of Water Reservoirs Czorsztyn-Niedzica and Sromowce Wyżne recorded before and after the creation of the reservoirs and attempts to indicate the causes of this process STANISŁAW KNUTELSKI Zakład Entomologii, Instytut Zoologii UJ, ul. R. Ingardena 6, 30-060 Kraków, e-mail: [email protected] Abstract. The article presents the effect of human-caused environmental changes in areas of the Czorsztyn-Niedzica and Sromowce Wyżne reservoirs and the Pieniny Mountains in the southern Poland (Western Carpathians) after the building of the dam on the Dunajec river. The author focused on the impact of the dam on the fauna structure (fi sh, amphibians, birds, mammals, zoobentos, molluscs and terrestial insects: weevils, owlet moths, and pollinating insects – butterfl ies and bumble-bees). The species composition, species rich- ness, abundance, and species diversity have changed after fi lling reservoirs with water. The observed changes varied across different systematic groups of animals and their biotopes. We assume that majority of changes have been the effect of direct and indirect infl uence of strong anthropogenic pressure and succession. Key words: Beetles, weevils, Coleoptera, Curculionoidea, fauna, biodiversity, mountains, Carpathians, Pieniny Mts., anthopogenic pressure WSTĘP czynników naturalnych i antropogenicznych. Początkowo wpływ człowieka był nieznaczny, ale Przyroda Pienin należy do najcenniejszych w Euro- już w XIII wieku znacząco się wzmógł. Świadczą pie, a jej fauna do najbogatszych i najbardziej o tym choćby średniowieczne zamki Czorsztyn wartościowych, zarówno pod względem koncen- i Niedzica. Z czasem antropopresja narastała, tracji różnorodności biotycznej („hotspots”), jak a z nią transformacja fauny. W XIX stuleciu również walorów faunistycznych (Zarzycki 1982, masowe wycinanie pierwotnych drzewostanów Razowski 2000, Witkowski 2003a, 2003b). z pewnością skutkowało na niektóre z ówczesnych Pierwotna fauna Pienin od stuleci ulegała prze- zwierząt Pienin i okolic, choć zostało to słabo mianom w następstwie oddziaływania różnych udokumentowane, gdyż badania faunistyczne 174 PIENINY – ZAPORA – ZMIANY — Monografi e Pienińskie 2 były wtedy dopiero w stadium inicjalnym. Od przetrwałej do czasu rozpoczęcia zapowiadanej połowy XIX wieku obserwuje się wyraźny pro- inwestycji (Zarzycki 1982). ces synantropizacji fauny, wzrosła liczebność Problem oddziaływania sztucznych zbior- oraz ekspansja geografi czna niektórych populacji ników wodnych na faunę jest w świecie słabo i pojawiły się gatunki wcześniej nie notowane zbadany. Aby poznać, jak zwierzęta reagują w Pieninach (Zarzycki 1982; Razowski 2000; na taki rodzaj antropopresji, podjęto w rejonie Witkowski 2003a, 2003b). Pod koniec XIX i na ZZW zespołowe badania faunistyczne: ssaków początku XX stulecia, w efekcie rozległych prze- naziemnych, nietoperzy, ptaków, płazów, śli- kształceń środowiska oraz intensywnego i często maków, motyli dziennych, ryjkowców, trzmieli planowego tępienia wielu gatunków, presja na i trzmielców oraz szeregu grup bezkręgowców faunę pienińską się wzmogła (Bocheński 1982; bentycznych (Szczęsny 1997, Witkowski 1997). Tomiałojć, Stawarczyk 2003). Kiedy budowa zbiorników była na ukończeniu, Jednak największa i wcześniej niespotykana zrealizowano I etap tych badań (lata 1992–1993), w takiej dużej skali i zakresie ingerencja czło- a ich celem było opisanie stanu fauny obszaru wieka w środowisko przyrodnicze Pienin nastą- tzw. bezpośredniej strefy oddziaływania zbiorni- piła pod koniec XX stulecia. Było nią powstanie ków i stworzenie podstaw do śledzenia jej prze- Zespołu Zbiorników Wodnych Czorsztyn-Nie- mian w przyszłości. W czasie napełniania czaszy dzica i Sromowce Wyżne (ZZW) oraz wynikające Zbiornika Czorsztyńskiego (lata 1996–1997) z tego konsekwencje. Wieloletniemu procesowi badania powtórzono, a w przypadku niektórych realizacji tej budowy (1976–1997) towarzyszyły grup były one potem kontynuowane. Oprócz również dodatkowe inwestycje, jak rozbudowa tego prowadzono obserwacje innych grup zwie- dróg, intensyfi kacja budownictwa, powiększenie rząt, zarówno w tym rejonie, jak też w innych infrastruktury turystycznej, przeprowadzenie linii częściach Pienin, obejmujące krótszy lub dłuż- wysokiego napięcia oraz inne. Cały kompleks szy okres. działań z tym związanych doprowadził do wiel- W niniejszym opracowaniu starano się ująć koobszarowego przekształcenia środowisk w tym zmiany, jakie zaszły w faunie rejonu ZZW od rejonie, a szczególnie w dolinie Dunajca pomię- stanu przed powstaniem zbiorników do czasu dzy miejscowościami Dębno i Sromowce Wyżne. napełnienia ich wodą oraz próbowano oszacować Pod wodą znalazło się ponad 12 km2 powierzchni przyczyny tego zjawiska na przykładzie: ryb, pła- obejmującej wsie, pola, użytki zielone oraz lasy. zów, ptaków, ssaków oraz zoobentosu bezkręgow- Zaburzony został naturalny przepływ wody ców, mięczaków i owadów lądowych (ryjkowce, i transport rumoszu w korycie Dunajca (Augu- sówkowate oraz owady zapylające – motyle, styn 2010) oraz zmieniły się warunki hydroge- trzmiele i trzmielce). Szukano także odpowiedzi ologiczne (Humnicki 2010) i mikroklimatyczne na pytania: (Zuśka, Miczyński 2008; Miczyński i in. 2010), − Czy w efekcie powstania zbiorników wod- a ważny korytarz migracji zwierząt pomiędzy nych w Pieninach następują przemiany w faunie? przyległymi pasmami karpackimi został przecięty − Jeżeli zachodzą, to jaki jest ich zakres, (Adamski 1997). W efekcie tego naruszono rów- kierunek i mechanizm oraz w jakim stopniu są nowagę osobliwej przyrody i walory krajobrazu one wynikiem bezpośredniego lub pośredniego Pienin. oddziaływania zbiorników? Już samo ogłoszenie w 1964 roku decyzji − Czy zmiany te ograniczają się do ekosys- o budowie tamy na Dunajcu wywołało olbrzy- temów występujących w najbliższym otoczeniu mie poruszenie wśród przyrodników. Wizja tak akwenów, czy też widoczne są także w środowi- drastycznej ingerencji człowieka w tak wyjątkowe skach odleglejszych? środowisko przyrody pienińskiej zmobilizowała Zwrócono również uwagę na działania wiodące ośrodki naukowe w kraju do podjęcia ochronne Pienińskiego Parku Narodowego (PPN) natychmiastowych badań na szeroką skalę w celu na rzecz podtrzymania różnorodności biologicz- poznania różnorodności biologicznej Pienin, nej fauny tego obszaru. S. Knutelski – Przemiany fauny 175 Podstawowym źródłem informacji były pre- liczebność: kleni, ukleji, płoci i leszczy. Obecnie zentowane w obecnym 2 tomie „Monografi i Pie- najbardziej zagrożona jest pozycja reofi lnych nińskich” prace dotyczące zwierząt (Adamski gatunków ryb karpiowatych, szczególnie świnki i in. 2010; Augustyn 2010; Cierlik, Kozik 2010; i brzany. Kisková 2010; Knutelski i in. 2010; Nowacki Główną przyczyną zarejestrowanych zmian 2010) oraz inne publikacje. Korzystano również było przerwanie ciągłości oraz zmiana przepły- z manuskryptów oddanych do Redakcji „Pie- wów Dunajca. Przerwanie ciągłości rzeki ogra- niny Przyroda i Człowiek” (Rybacki, w druku) nicza, a niekiedy nawet uniemożliwia tarłowe oraz raportów z badań udostępnionych przez i sezonowe migracje ryb. Natomiast zmiana jej PPN (Adamski 1997, Szczęsny 1997, Witkow- przepływów poniżej zapory w Sromowcach ski 1997). Wyżnych ma zasadniczy wpływ na charakter dna, Pragnę w tym miejscu podziękować panu mgr wahania poziomu wody i jej termikę, co zakłó- Krzysztofowi Karwowskiemu z PPN za udostęp- ciło naturalne strategie rozrodcze ichtiofauny nienie tych danych. oraz ograniczyło dostępność naturalnego pokarmu poprzez zniszczenie nadbrzeżnych ekotonów. Nie bez znaczenia jest również wzrost presji wędkar- ZMIANY FAUNY I ICH PRZYCZYNY skiej poniżej zapór, zagrażający lipieniowi (Augu- Od stanu sprzed powstania zbiorników do czasu styn 2008). napełnienia ich wodą nastąpiły zmiany bogac- Płazy (Amphibia) twa i różnorodności fauny rejonu ZZW (Tab. I). Ich charakter, wielkość oraz zakres i kierunek są Kompleksowe badania płazów w rejonie ZZW różne w poszczególnych grupach systematycz- oraz na obszarze PPN i jego otuliny przeprowa- nych. Zmiany te są wynikiem przemian środowi- dzono w latach 1985–1989, 1993 oraz 1996–1997 ska przyrodniczego pod wpływem oddziaływania (Rybacki 1998; Rybacki, w druku). Powstanie całego kompleksu różnych czynników, zarówno zbiorników wraz z komplementarnymi inwesty- antropogenicznych jak również naturalnych. Ze cjami doprowadziło do takich przekształceń śro- względu na różną biologię i wrażliwość badanych dowiska przyrodniczego, że nastąpiły drastyczne zwierząt na bodźce środowiskowe, każda grupa przemiany liczebności płazów na tym obszarze, została omówiona oddzielnie. Szczególną uwagę choć ogólne bogactwo tej fauny nie uległo zmia- zwrócono na efekty oddziaływań bezpośrednich nom (Tab. I). Po napełnieniu zbiorników wodą i pośrednich samych zbiorników oraz innych nastąpiła głęboka regresja liczebności populacji czynników antropogenicznych związanych z ich wszystkich gatunków płazów w Pieninach, a szcze- powstaniem. Uwzględniono jednak i inne przy- gólnie w rejonie ZZW, np. żaby trawnej do 89–97% czyny zaistniałych zmian. w zależności od stanowiska. Jedynie w Czorszty- nie populacja ropuchy szarej zwiększyła się blisko Kręgowce (Vertebrata) 3-krotnie (Rybacki, w druku). Główną przyczyną zarejestrowanych zmian Ryby (Pisces) było zniszczenie pierwotnych