T.C. SAKARYA ÜN ĐVERS ĐTES Đ SOSYAL B ĐLĐMLER ENST ĐTÜSÜ SAKARYA ĐLĐ YERLE ŞĐ M YERLER Đ ADLARI YÜKSEK L ĐSANS TEZ Đ Ümmühan ÇELEB Đ Enstitü Anabilim Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Enstitü Bilim Dalı : Yeni Türk Dili Tez Danı şmanı : Yrd. Doç. Dr. Selçuk KIRBAÇ HAZ ĐRAN-2007 T.C. SAKARYA ÜN ĐVERS ĐTES Đ SOSYAL B ĐLĐMLER ENST ĐTÜSÜ SAKARYA ĐLĐ YERLE ŞĐ M YERLER Đ ADLARI YÜKSEK L ĐSANS TEZ Đ Ümmühan ÇELEB Đ Enstitü Anabilim Dalı : Türk Dili ve Edebiyatı Enstitü Bilim Dalı : Yeni Türk Dili Bu tez 27/06/2007 tarihinde a şağıdaki jüri tarafından oybirli ği ile kabul edilmi ştir. _____________ ____________ ____________ Jüri Ba şkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadı ğını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Ümmühan ÇELEB Đ 29.05.2007 ÖNSÖZ Bu tez çalı şmamızda konu olarak ele aldı ğımız yerle şim yerleri adları, Sakarya ili sınırları içerisindeki merkeze ba ğlı köy, cadde, sokak ve mahalle adlarıyla ilçe ve ilçelere ba ğlı köy adlarıdır. Bu çalı şmada asıl amaç, yerle şim yerleri adlarını ses ve şekil gibi dil unsurları açısından inceleyerek yer ad bilimi çalı şmalarına katkı sa ğlamaktır. Bunun yanında Sakarya iline kültürel bir hizmet sunmak da amaçlanmı ştır. Tezimizde Sakarya ili yerle şim yerleri adlarının anlam incelemesi, şekil incelemesi ve gramatikal dizini yapılarak söz varlı ğı üzerinde durulmu ştur. Ad biliminin alt dallarından biri olan yer adları bilimi, önemi gittikçe artan bir bilim dalıdır. Bu bilim dalı, yer adlarını anlam, yapı ve köken bakımlarından açıklamaya çalı şır. Yer adlarını vermede belirli e ğilimlerin oldu ğu ve birbiriyle ilgisiz gibi görünen pek çok adın bir sisteme ba ğlanabilece ği görü şünden hareketle dünyadaki pek çok ülkede yer adları incelenerek çe şitli açılardan açıklanmaya çalı şılmı ştır. Yer adları bilimi çalı şmaları tarih, co ğrafya, arkeoloji, sosyoloji ve etnoloji gibi çe şitli bilim dallarında çalı şanlara ipucu olabilecek bilgiler de içermektedir. Bu çalı şma esnasında bana maddi ve manevi en büyük deste ği veren e şim Harun ÇELEB Đ’ye te şekkürlerimi sunar, bu önemli çalı şmayı yapmaya beni te şvik eden, bilgilerinden ve rehberli ğinden istifade etti ğim danı şman hocam Yrd. Doç. Dr. Selçuk KIRBAÇ’a te şekkürlerimi arz ederim. Ümmühan ÇELEB Đ 29.05.2007 ĐÇĐNDEK ĐLER ÖZET ........................................................................................................................... iv SUMMARY ......................................................................................................... v GĐRĐŞ................................................................................................................... 1 BÖLÜM 1: SAKARYA ĐLĐ YERLE ŞĐ M YERLER Đ ADLARININ ANLAM ĐNCELEMES Đ ..................................................................................... 38 1.1. Tabiata ve Fiziksel Ko şullara Dayanan Yerle şim Yerleri Adları ......................... 38 1.1.1. Çevreyle Đlgili Yerle şim Yerleri Adları ............................................. 38 1.1.1.1. Do ğrultular .................................................................................... 38 1.1.1.2. Co ğrafya Adları............................................................................ 41 1.1.1.3.Renk Adları .................................................................................... 50 1.1.1.4. Evrenin Đş leyi şi ile Đlgili Adlar...................................................... 55 1.1.1.5. Sayı Adları .................................................................................... 57 1.1.1.6. Maden ve Madenle Đlgili Adlar.................................................... 58 1.1.1.7. Zaman Kavramıyla Đlgili Adlar .................................................... 60 1.1.1.8. Vasıf Đfade Eden Adlar ................................................................. 61 1.1.1.9. Ebat Belirten Adlar ...................................................................... 65 1.1.1.10. Boy ve Topluluk Adları ............................................................. 67 1.1.2. Bitkilerle Đlgili Yerle şim Yerleri Adları .............................................. 70 1.1.2.1. Çiçek ve Çiçek ile Đlgili Adlar ...................................................... 70 1.1.2.2. Meyve ve Meyve ile Đlgili Adlar ................................................. 71 1.1.2.3. Ağaç ve A ğaç ile Đlgili Adlar ....................................................... 73 1.1.2.4. Tahıl Adları ................................................................................... 75 1.1.2.5. Sebze Adları.................................................................................. 75 1.1.2.6. Di ğer Bitki ve Bitki Parçaları ile Đlgili Adlar .............................. 75 1.1.3. Hayvanlarla Đlgili Yerle şim Yerleri Adları ......................................... 77 1.1.3.1. Ku ş Adları ..................................................................................... 77 1.1.3.2. Evcil Hayvan Adları...................................................................... 78 i 1.1.3.3. Evcil Olmayan Hayvan Adları...................................................... 79 1.2. Đnsanlara ve Topluluklara Dayanan Yerle şim Yerleri Adları ............................... 80 1.2.1. Ki şilerin Fiziksel Ya şayı şı ile Đlgili Yerle şim Yerleri Adları ............. 80 1.2.1.1. Yapı ve Yapıt Adları ..................................................................... 80 1.2.1.2. Kurum Adları ................................................................................ 83 1.2.1.3. Eşya ve E şya ile Đlgili Adlar.......................................................... 84 1.2.1.4.Yiyecek ve Đçecek Adları............................................................... 85 1.2.2. Ki şilerin Duygusal Ya şayı şı ile Đlgili Yerle şim Yerleri Adları............ 86 1.2.2.1. Din ile Đlgili Adlar......................................................................... 86 1.2.2.2. Çe şitli Kavramlar .......................................................................... 89 1.2.3. Ki şilerin Kendi Varlıkları ile Đlgili Yerle şim Yerleri Adları ............... 90 1.2.3.1. Ki şi Adları .................................................................................... 90 1.2.3.2. Rütbe ve Ünvan(Lakap) Adları ..................................................... 99 1.2.3.3. Meslek Adları............................................................................... 104 BÖLÜM 2: SAKARYA ĐLĐ YERLE ŞĐ M YERLER Đ ADLARININ ŞEK ĐL ĐNCELEMES Đ ......................................................................................................... 109 2.1.Tamlamalar Bakımından Yerle şim Yerleri Adları……………………………… 109 2.1.1. Đsim Tamlamasından Olu şan Yerle şim Yerleri Adları.......................... 109 2.1.2. Sıfat Tamlamasından Olu şan Yerle şim Yerleri Adları ....................... 113 2.2. Birle şik Kelimeler Bakımından Yerle şim Yerleri Adları .................................... 120 2.2.1. Birle şik Đsimden Olu şan Yerle şim Yerleri Adları............................... 120 2.2.2. Birle şik Fiilden Olu şan Yerle şim Yerleri Adları ................................ 124 2.3. Aldıkları Ekler Bakımından Yerle şim Yerleri Adları.......................................... 124 2.3.1. Ek Almayan Yerle şim Yerleri Adları ................................................. 124 2.3.2. Yapım Eki Alan Yerle şim Yerleri Adları ........................................... 125 2.3.2.1. Đsimden Đsim Yapım Ekleri .......................................................... 125 2.3.2.2. Fiilden Đsim Yapım Ekleri............................................................ 135 2.3.2.3. Fiilden Fiil Yapım Ekleri ............................................................. 143 2.3.3. Çekim Eki Alan Yerle şim Yerleri Adları............................................ 143 2.3.3.1. +lAr (Çokluk) Eki Alan Yerle şim Yerleri Adları ........................ 143 ii 2.3.3.2. Đlgi Eki Alan Yerle şim Yerleri Adları.......................................... 148 2.3.3.3. Đyelik Eki Alan Yerle şim Yerleri Adları...................................... 148 BÖLÜM 3: SAKARYA ĐLĐ YERLE ŞĐ M YERLER Đ ADLARININ GRAMAT ĐKAL D ĐZĐNĐ..................................................................................... 151 BÖLÜM 4 : SAKARYA ĐLĐ YERLE ŞĐ M YERLER Đ ADLARININ SÖZ VARLI ĞININ ĐNCELEMES Đ ............................................................................ 189 4.1. Kelimelerin Sayıları Bakımından Sakarya Đli Yerle şim Yerleri Adları............... 189 4.2. Tek Kelime ve Đki ya da Daha Fazla Kelimenin Birle şmesi Bakımından Sakarya Đli Yerle şim Yerleri Adları ...................................................................... 189 4.3. Türkçe- Alıntı Kelimler Bakımından Sakarya Đli Yerle şim Yerleri Adları ......... 190 4.4. Soyut – Somut Kavramlar Açısından Sakarya Đli Yerle şim Yerleri Adları......... 190 4.5. Kelimelerdeki Đki Anlamlılık Bakımından Sakarya Đli Yerle şim Yerleri Adları.. 191 4.6. Argo Kullanımı Açısından Sakarya Đli Yerle şim Yerleri Adları ......................... 192 4.7. Anlamsal Bakımından Sakarya Đli Yerle şim Yerleri Adları ................................ 192 4.8. Yerel Özellik Ta şıyan Sakarya Đli Yerle şim Yerleri Adları................................. 193 BÖLÜM 5: SAKARYA ĐLĐ YERLE ŞĐ M YERLER Đ ĐSĐMLER