Originalveröffentlichung in: Kronika Zamkowa, Nr. 1-2 (59-60) (2010), S. 37-46 Tadeusz Bernatowicz DZIEDZICTWO KULTUROWE NA BIAŁORUSI W INICJATYWACH I DZIAŁALNOŚCI PROFESORA ANDRZEJA CIECHANOWIECKIEGO ZIEMIA PRZODKÓW - TRWAŁOŚĆ PAMIĘCI litycznych i społecznych, ale nadzieja na nie egzystowała wtedy jeszcze w sferze Znakomity pisarz Eustachy Rylski, za­ mglistych marzeń i życzeń. głębiony w przeszłości, o powieści Wa­ Podróż-pielgrzymka na Kresy zawiera­ runek, której akcja rozgrywa się w cza­ ła w sobie dwie przenikające się per­ sach napoleońskich, powiedział, że zo­ spektywy, jakże ważne dla zrozumienia stała „w całości napisana z pamięci". Po­ istoty działalności Andrzeja Ciechano­ proszony o wyjaśnienie odpowiedział wieckiego na Białorusi. Jedną z nich jest pytaniem: Jeżeli w genach dziedziczy­ dbanie o utrwalanie pamięci o dziedzic­ my własny los, to dlaczego nie mogliby­ twie przodków, siedzibach antenatów śmy dziedziczyć czegoś tak trywialnego i rodów z Wielkiego Księstwa Litewskie­ jak pamięć? Być może dostaje się nam go. Jednocześnie jako drugą perspekty­ coś z pamięci naszych przodków?"1. wę traktować należy otwarcie się na I choć można to uznać za przykład lite­ współczesną Białoruś, państwo, które te­ rackiej wyobraźni, to jakże jest ona bliska rytorialnie i narodowościowo stanowi doświadczeniom emocjonalnym zarów­ częściowego spadkobiercę dawnego no piszącego te słowa, jak i wielu Pola­ Wielkiego Księstwa Litewskiego, szcze­ ków, którzy ziemię ojców na Kresach gólnie w wymiarze wielokulturowości musieli opuścić i którzy genetycznie i wielonarodowościowego składu spo­ stamtąd się wywodzą. łecznego. Głównym przesłaniem stało Jeśli akceptować tę specyficzną per­ się pojednanie, wzajemne zrozumienie spektywę historiozoficzną i psycholo­ i współpraca dwóch narodów, polskiego giczną o dziedziczeniu pamięci przod­ i białoruskiego, dawniej zamieszkują­ ków, to jakie miejsca stanowiłyby owe cych jedno państwo, Rzeczpospolitą retrospekcyjne przestrzenie Jubilata Obojga Narodów. przekazane mu wraz z pamięcią, do któ­ Podróż w 1988 r. do kniaziowskiego rych mógł realnie wrócić? Boczejkowa odnawiała obecność przed­ Powrót profesora Andrzeja Ciechano­ stawiciela rodu Ciechanowieckich wieckiego do miejsc rzeczywistych, w miejscu należącym do nich od XVI w. a znajomych z „pamięci przodków" na­ do 1917 r, w gnieździe rodowym związa­ stąpił w 1988 r. Pokonując trasę: Londyn, nym z dziedzictwem książęcym. W XV w. Mińsk, Łohojsk, Lepel, Boczejków, Bie- Boczejków należał do kniazia Jaszki Druc- szenkowicze, Połock, Witebsk, Orsza, kiego-Podberskiego, następnie do ksią­ Mohylew, Mścisław, Kurmanów, dotarł żąt Mścisławskich-Zasławskich?. Po do ziemi swoich przodków zmuszonych ślubie księżniczki Julianny z Nikodemem do jej opuszczenia w 1917 r.2. W uzyska­ stał się własnością Ciechanowieckich, niu możliwości wjazdu na teren ówczes­ polskiego rodu herbu Dąbrowa pocho­ nego Związku Sowieckiego mogło za­ dzącego z Mazowsza i Podlasia. Pozosta­ wierać się przeczucie idących zmian po­ jąc na dalekich Kresach Rzeczypospolitej 3_ TADEUSZ BERNATOWICZ Obojga Narodów, wzmacniali polskoję­ JC (Józef Ciechanowiecki) oraz AC zyczne elity ziemskie i arystokratyczne (Anna Ciechanowiecka) wysadzane Wielkiego Księstwa Litewskiego. kwiatami. Elitarność rodu wyrażała się w progra­ Na dwujęzycznej, polskiej i białoru­ mie architektonicznym i ideowym głów­ skiej, tablicy w Boczejkowie, umieszczo­ nej siedziby, jaką był Boczejków. Próbę nej na ścianie jedynego zachowanego opisu architektury pałacu w jego trzech pawilonu upamiętnieni zostali antenaci: kolejnych fazach (przed 1908 r., w latach pradziad Paweł (1815-1888), jego żona 1908-1910, po 1910 r.) podjął Roman Af- Aleksandra z Rizniczów (1831-1884) tanazy, opierając się na zachowanych i ich trzej synowie: Bolesław (1857-1910), źródłach ikonograficznych i wspomnie­ Władysław (1859-1910) i Karol (1862- niowych (il. 2,3)4- Unicestwienie budow­ -1887). W dwujęzycznym napisie „Ludzie li w czasie II wojny uniemożliwia weryfi­ zasłużeni dla tej ziemi / Ludi czto sławili kację in situ, niemniej dotychczasowe getu zemlu" łączą się dawne i współczes­ konstatacje możemy poszerzyć o nowe ne dzieje ziemi białoruskiej (il. 4). spostrzeżenia, szczególnie na temat eli­ W geografii pamięci rodzinnej Jubilata tarności programu rezydencjonalnego. znajdujemy także Woroniany, w których Reprezentacyjna forma ogrodu, jaka urodziła się jego matka Matylda Maria widnieje na zdjęciach z ok. 1914 r., wska­ hr. Osiecimska Hutten-Czapska, córka zuje na wielką dbałość o kształtowanie hr. Kazimierza na Pleszowie i Kujawach zieleni, polegającą na strzyżeniu drzew i Marii Antoniny ze Śniadeckich, do któ­ iglastych i bukszpanów (il. 1). Do baro­ rych należały wtedy dobra5. Związki kowej tradycji nawiązywały monogramy rodu Ciechanowieckich z Woronianami m r-4 i! i r 1. Patac Ciechanowieckich w Boczejkowie. Widok od ogrodu, ok. 1914 r., wg: R. Aftanazy, Materiały do dziejów rezydencji..., oryg. IS PAN / Ciechanowiecki^ Palące in Boczejków. Garden view, circa 1914, after R. Aftanazy, Materiały do dziejów rezydencji..., IS PAN 38 DZIEDZICTWO KULTUROWE NA BIAŁORUSI. I? m 2. Pałac Ciechanowieckich w Boczejkowie. Saia jadalna, ok. 1910 r., wg: R. Aftanazy, Materiały do dziejów rezydencji..., oryg. IS PAN / Ciechanowieckie Palące in Boczejków. The Dining Room, circa 1910, after R. Aftanazy, Materiały do dziejów rezydencji..., IS PAN sięgają połowy XVIII w., gdy starosta zabytków Nieświeża w europejskiej mścisławski Felicjan Nikodem Ciechano­ świadomości i włączenie ich do między­ wiecki poślubił Krystynę z Abramowi­ narodowego obiegu kulturowego, sfor­ czów na Woronianach6. Do miejsc ro­ mułowany został w książce Nieśwież. dzinnej pamięci należał Stanków koło Międzynarodowy ośrodek kultury na Mińska hr. Emeryka Hutten-Czapskiego Białorusi wydanej w 1994 r.7. Autor syn­ (il. 5) i Mołodów Skirmuntów spokrew­ tetycznie zaprezentował wartości kultu­ nionych z matką Jubilata. Idea utrwala­ rowe i artystyczne siedziby książęcej Ra­ nia pamięci dawnych rezydencji na Kre­ dziwiłłów, eksponując walory zabytko­ sach obejmowała wiele innych pałaców we tego niezwykłego miejsca. Wielkiego Księstwa Litewskiego i została „Rząd niepodległej wreszcie Białorusi utrwalona w znakomitym dziele Romana - czytamy we wnioskach końcowych Aftanazego, wydanym przy znacznym - powinien natychmiast wystąpić do udziale Fundacji im. Ciechanowieckich. UNESCO o zakwalifikowanie kompleksu jako zabytku [uściślijmy, że chodziło o Listę Światowego Dziedzictwa GENIUS LOCI NIEŚWIEŻA UNESCO - przyp. T.B.], tak ze względu Pierwsza podróż na Białoruś otwierała na jego walory artystyczne, jak i szcze­ też nowy rozdział aktywności i inicjatyw gólnie na jego międzynarodowe znacze­ szanownego Jubilata, skierowanych na nie historyczno-kulturowe, unikatowe ochronę dziedzictwa kulturowego na na Białorusi"s. Białorusi wedle formuły określanej jako Zmiana sytuacji politycznej na Białoru­ „wspólne dziedzictwo Polski i Białorusi". si w końcu lat 90. XX w. opóźniła realiza­ Nowoczesny i perspektywiczny pro­ cję tych zamierzeń. Nieustępliwość pro­ gram działań, mający na celu zaistnienie fesora Ciechanowieckiego w zabiegach 39 TADEUSZ BERNATOWICZ J r i 3. Pałac Ciechanowieckich w Boczejkowie. Salon błękitny, ok. 1910 r., wg: R. Aftanazy, Materiały do dzie­ jów rezydencji..., oryg. IS PAN / Ciechanowiecki^ Palące in Boczejków. The Blue Room, circa 1910, after R. Aftanazy, Materiały do dziejów rezydencji..., IS PAN 0 dokonanie wpisu doprowadziła do roz­ Complex of the Radziwiłł Family at poczęcia w 2003 r. intensywnych działań Nesuizh (Architektoniczno-kulturowy zakończonych sukcesem w 2005 r.9. zespół rezydencjonalny rodu Radziwiłłów Miałem możność przygotowywać do­ w Nieświeżu). Dokumentacja ta zawiera kumentację do wpisu, jak też uczestni­ nowe spojrzenie na dziedzictwo świato­ czyć w pracach organizacyjnych tej nie­ we, gdyż jedno z kryteriów, jakie przyjęto, zwykłej inicjatywy, do której Szanowny stanowi wyjątkowe znaczenie działal­ Jubilat zjednał „pół świata": sekretarzy ności kulturowej jednego rodu rozgałę­ generalnych UNESCO na Białorusi zionego w całej Europie, ukształtowane­ 1 w Polsce - Uładimira Szczasnego oraz go w potęgę przez polską cywilizację, dr. Tomasza Orłowskiego, ekspertów posiadającego główną siedzibę i gniazdo UNESCO i ICOMOS z USA, Rosji i Polski, rodowe w jednym miejscu od pocz. XV w. ministrów i ambasadorów Białorusi do 1939 r. (il. 6, 7, 8). Dotychczas jest to i Polski. Wpis na Listę Światowego jedyny tego typu wpis UNESCO. Dziedzictwa otrzymał brzmienie The Propagowana od lat idea stworzenia Architectural, Residential and Cultural w zamku nieświeskim centrum kultural- 40 DZIEDZICTWO KULTUROWE NA BIAŁORUSI.. lego i muzeum niebawem będzie zrea­ dzięki przykładnej współpracy polskich lizowana. Rząd Republiki Białorusi i białoruskich ekspertów, urzędników podjął przed laty decyzję o komplekso­ ministerstw, służb konserwatorskich, dy­ wej restauracji zamku z przeznaczeniem plomatycznych oraz duchownych. To ko­ na muzeum rodu Radziwiłłów. Mimo lejny przykład realizacji w praktyce idei kontrowersji związanych z niektórymi sformułowanej przed laty. rozwiązaniami wprowadzonymi przy re­ Znacznie trudniejszą w realizacji była waloryzacji budowli skala zaangażo­ idea przywrócenia kryptom funkcji miej­ wanych środków pozwala przypuszczać, sca spoczynku współcześnie zmarłych że zakończenie prac architektoniczno- Radziwiłłów. W 2001 r. odbył się pogrzeb -konserwatorskich nastąpi w 2010 r. zmarłego w Londynie Antoniego Radzi­ Drugą budowlą nieświeską, na której wiłła z linii przygodzickiej11.