P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O E N T O M O L O G I C Z N E P O L I S H E N T O M O L O G I C A L S O C I E T Y ISSN 0138-0737 WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE (ENTOMOLOGICAL NEWS) XXV, Suplement 2 OCHRONA OWADÓW W POLSCE Badania entomologiczne a obecna sytuacja prawna i organizacyjna ochrony przyrody PROTECTION OF INSECTS IN POLAND Entomological research versus current legal and institutional situation in nature conservation Pod redakcją / Edited by JANUSZ NOWACKI, LECH BUCHHOLZ, PAWEŁ SIENKIEWICZ POZNAŃ 2006 IV Ogólnopolska Konferencja Naukowa Ochrona owadów w Polsce – Badania entomologiczne a obecna sytuacja prawna i organizacyjna ochrony przyrody Zwierzyniec, 3–5 lipca 2006 Pod honorowym patronatem Ministra Środowiska Prof. dr hab. Jana SZYSZKO Zorganizowana przez: Polskie Towarzystwo Entomologiczne Zakład Zoologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Katedrę Ochrony i Kształtowania Środowiska Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego Roztoczański Park Narodowy Sponsorzy Konferencji: Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Lublinie Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu Rada Programowa Konferencji: Prof. dr hab. Janusz NOWACKI (Poznań) – przewodniczący Prof. dr hab. Józef BANASZAK (Bydgoszcz) Dr inż. Lech BUCHHOLZ (Bodzentyn) Dr Paweł BUCZYŃSKI (Lublin) Prof. dr hab. Jarosław BUSZKO (Toruń) Dr hab., prof. UWM Stanisław CZACHOROWSKI (Olsztyn) Dr hab., prof. UMCS Jacek ŁĘTOWSKI (Lublin) Mgr inż. Zdzisław KOTUŁA (Zwierzyniec) Dr inż. Paweł SIENKIEWICZ (Poznań) Dr hab. Dariusz TARNAWSKI (Wrocław) Komitet Organizacyjny: Dr Paweł BUCZYŃSKI (Lublin) – przewodniczący Mgr Edyta BUCZYŃSKA (Lublin) Mgr Aneta PTASZYŃSKA (Lublin) Dr inż. Paweł SIENKIEWICZ (Poznań) P O L S K I E T O W A R Z Y S T W O E N T O M O L O G I C Z N E P O L I S H E N T O M O L O G I C A L S O C I E T Y WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE (ENTOMOLOGICAL NEWS) XXV, Suplement 2 OCHRONA OWADÓW W POLSCE Badania entomologiczne a obecna sytuacja prawna i organizacyjna ochrony przyrody PROTECTION OF INSECTS IN POLAND Entomological research versus current legal and institutional situation in nature conservation Pod redakcją / Edited by JANUSZ NOWACKI, LECH BUCHHOLZ, PAWEŁ SIENKIEWICZ POZNAŃ 2006 Redakcja Lech BUCHHOLZ – redaktor naczelny, Jaroslaw BUSZKO, Janusz NOWACKI, Małgorzata OSSOWSKA, Paweł SIENKIEWICZ – sekretarz, Andrzej SZEPTYCKI, Bogdan WIŚNIOWSKI – zastępca redaktora naczelnego Tłumaczenia oraz weryfikacja tekstów w języku angielskim: Katarzyna KRAWCZYK Projekt graficzny emblematu PTEnt. wykonał Tomasz MAJEWSKI Projekt graficzny logo Konferencji wykonała Edyta BUCZYŃSKA Copyright © by Polskie Towarzystwo Entomologiczne and PRODRUK Poznań 2006 ISSN 0138-0737 ISBN 83-89887-69-X Wydano z pomocą finansową Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego Adres redakcji ul. Dąbrowskiego 159, 60-594 Poznań, tel. 061 848 79 02 Wydanie I. Nakład 520 egz. Ark. druk. 4. Ark. wyd. 4,5 Druk ukończono w grudniu 2006 r. Skład i druk: PRODRUK, ul. Błażeja 3, 61-611 Poznań, tel.: 061 822 90 46 WIADOMOŚCI ENTOMOLOGICZNE T. 25, Suplement 2 OCHRONA OWADÓW W POLSCE Badania entomologiczne a obecna sytuacja prawna i organizacyjna ochrony przyrody PROTECTION OF INSECTS IN POLAND Entomological research versus current legal and institutional situation in nature conservation Pod redakcją / Edited by JANUSZ NOWACKI, LECH BUCHHOLZ, PAWEŁ SIENKIEWICZ Poznań 2006 IV Ogólnopolska Konferencja Naukowa OCHRONA OWADÓW W POLSCE Badania entomologiczne a obecna sytuacja prawna i organizacyjna ochrony przyrody Zwierzyniec, 3–5 lipca 2006 Słowo wstępne Nasilający się w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku wpływ czynników antropogenicznych, spowodował duże zmiany w ekosystemach na obszarze całego kraju. Zmiany te postępują w bardzo szybkim tempie, często przybie- rając postać katastrof ekologicznych. Oczywistym jest zatem, że do tych zmian nie mogą przystosować się coraz liczniejsze gatunki roślin i zwierząt. Wyginęły lub zanikają poprzez ograniczanie areału występowania także licz- ne gatunki owadów. Ich miejsce w przekształconych ekosystemach zajmują gatunki, które potrafią się przystosować do zmieniających się warunków śro- dowiska. Są to jednak najczęściej gatunki eurytopowe, występujące po- wszechnie w różnych środowiskach w całym kraju. Nie można także zapomi- nać, że owady stanowią zdecydowaną większość gatunków zwierząt występu- jących na Ziemi. Jest to gromada, w której opisano już ponad 1 milion ga- tunków. W Polsce liczba znanych gatunków owadów szacowana jest na oko- ło 30000. W ostatnich dwóch dekadach XX wieku dało się zauważyć wyraźny wzrost nasilenia badań nad rozsiedleniem, wymaganiami ekologicznymi oraz zagrożeniami przedstawicieli różnych rzędów owadów występujących w Pol- sce. Zaowocowało to licznymi publikacjami o charakterze monografii, kata- logów czy wykazów gatunków w skali kraju. Opracowania te stanowią ważne i praktyczne podsumowania stanu wiedzy na temat fauny poszczególnych grup owadów Polski na koniec XX wieku. Niestety wspomniane badania wskazują na jednoznaczne zmniejszenie się różnorodności biologicznej tych zwierząt w naszym kraju. Główną przy- czyną tego zjawiska jest ograniczenie powierzchni i degradacja środowisk ich rozwoju. Wiele gatunków stało się bardzo rzadkimi, wycofało się na nielicz- ne reliktowe stanowiska, a blisko 200 gatunków owadów, w naszym kraju wy- marło. Wspomniane problemy nabierają dodatkowo na znaczeniu ze wzglę- du na fakt integracji Polski z Unią Europejską. Pociąga to za sobą pewne, czasem radykalne zmiany w ustawodawstwie dotyczącym ochrony przyrody w tym także owadów. 6 SŁOWO WSTĘPNE Statut Polskiego Towarzystwa Entomologicznego zatwierdzony na 43 Zjeździe PTEnt. w 1998 roku, rozwija zakres podstawowych celów działa- nia naszego Towarzystwa o upowszechnianie osiągnięć nauki w dziedzinie entomologii i co bardzo istotne, działanie w zakresie ochrony ginących i za- grożonych gatunków owadów. Mając zatem świadomość zagrożeń prowadzących do wymierania licz- nych gatunków owadów na obszarze naszego kraju, Polskie Towarzystwo En- tomologiczne wspólnie z Instytutem Ochrony Przyrody PAN w Krakowie za- inicjowało cykl konferencji naukowych na temat: „Ochrona owadów w Pol- sce”. Konferencje takie, z udziałem czołowych krajowych ekspertów zajmu- jących się różnymi grupami systematycznymi bądź ekologicznymi owadów odbyły się dotąd w: Krakowie (1999), Olsztynie (2002), Białowieży (2004), a ostatnia w Zwierzyńcu na Roztoczu w dniach 3–5 lipca 2006 r. Podstawo- wym celem tych konferencji było doprowadzenie do wyznaczenia i wskaza- nia najpilniejszych potrzeb i kierunków działań mających na celu ustalenie prawidłowej strategii sterowania ochroną krajowej entomofauny. Wspomniane konferencje, obok wielu pozytywnych rezultatów, w sposób jednoznaczny zainspirowały podjęcie decyzji o przygotowaniu i wydaniu jako odrębnego tomu „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt” – części poświęconej owadom i pozostałym bezkręgowcom, który ukazał się w 2004 roku. Analizując zawarte w „Księdze” dane dotyczące rozsiedlenia poszczegól- nych gatunków uzmysławiamy sobie, że istnieje znaczna liczba owadów sil- nie zagrożonych wyginięciem, których populacje w Polsce ograniczają się za- ledwie do jednego bądź kilku stanowisk o charakterze reliktowym. Zatem najważniejszym zadaniem dla ochrony owadów jest zachowanie siedlisk ich występowania w stanie niezmienionym. Z chwilą wstąpienia Polski do Unii Europejskiej pojawiło się dodatkowe zagrożenie dla licznych gatunków owa- dów. Musimy mieć świadomość, że środowiska kolekcjonerów owadów, któ- re w Europie liczą kilkanaście tysięcy osób, natychmiast wykorzystają otwar- cie naszej zachodniej granicy dla realizacji swoich potrzeb w ramach tzw. „entomoturystyki”. Zatem niezmiernie istotnym jest aby wszystkie zagrożo- ne gatunki bezkręgowców, występujące na pojedynczych stanowiskach w Polsce, które są szczególnie atrakcyjne dla środowisk kolekcjonerskich (chrząszcze, motyle, ważki), posiadały odpowiedni system ochronny, zabez- pieczający je przed bezprawnym odławianiem w ich naturalnych środowi- skach. Wiele bezcennych przyrodniczo ekosystemów, w których występują zagrożone gatunki, chronione jest przez parki narodowe i rezerwaty przyro- dy. Na początku XXI wieku spora liczba gatunków owadów została objęta ochroną gatunkową. Dla wielu z tych gatunków jest to dodatkowy atut dla przetrwania ich populacji na terenie Polski. Statut gatunku chronionego WIAD. ENTOMOL., 25, Supl. 2: POZNAŃ 2006 7 z jednej strony zabezpiecza ich środowiska rozwoju przed nadmierną eks- pansją cywilizacji, a z drugiej zaś powinien chronić przed beztroskim i bez- karnym odławianiem ich przez kolekcjonerów i handlarzy owadów. Konferencja w Zwierzyńcu, która odbyła się pod patronatem Ministra Środowiska poświęcona była tematowi: „Badania entomologiczne a obecna sytuacja prawna i organizacyjna ochrony przyrody”. Zamierzeniem organi- zatorów było przedyskutowanie i przedstawienie Ministerstwu Środowiska ogółu problemów dostrzeganych przez entomologów związanych z jednej strony z ochroną owadów w Polsce, a z drugiej strony z możliwością legalne- go prowadzenia badań nad owadami. Jak zmodyfikować prawo aby uniknąć nadmiernie rozbudowanej procedury administracyjnej związanej z uzyskiwa- niem zezwoleń. Jakie widzimy istotne problemy i potrzeby z punktu widze- nia entomologów. Podczas przeprowadzonej dyskusji uczestnicy konferencji wskazali na pilną potrzebę nowelizacji ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, jak również wydanego na jej podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska o ochronie gatunkowej zwierząt. Wskazano również na potrzebę uwzględniania w powoływanej