MARÍA LOPO ENSAIOS EN ESPIRAL Os dereitos de autor do presente número de Unión Libre están protexidos por unha licenza Creative Commons (CC-BY-NC-ND) Recoñecemento - Non Comercial - Non Derivada 2 ÍNDICE Páxina Baixo o signo da espiral 6 Espiral de espirais 8 O lugar (2002) 9 Bretoa 60 La littérature bretonne de langue française (2002) 61 A propósito do concepto de literatura bretoa en lingua francesa (1996) 109 O bardo. Mito político e literario na poesía bretoa contemporánea de lingua francesa (1997) 122 Guillevic. De terra e de auga (2004) 150 Céltica 174 Amor e celtismo. Da Materia de Bretaña aos amores libres (2005) 175 Mareas célticas (2002) 209 L'Imaginaire celtique en Galice (2010) 215 Fole e o celtismo (1997) 224 Galaicista 241 Yezh ha lennegezh Galiza (1997) 242 Entrée au domaine des chevaux (2000) 253 Gens de vie sur la Côte de la Mort (2002) 259 Lingüística 267 Camiñar nas linguas (1999) 268 Langue libre lieu (2001) 270 Literaria 282 Trobadoras de Occitania. A voz das damas (2009) 283 3 Tempo da palabra (Ánxel Fole) (2002) 313 No bosque mariño (2007) 314 Paroles dans le noir. L’aventure radiophonique de Samuel Beckett (2000) 323 Surrealista 331 “L’Union libre” de André Breton (1998) 332 Eugenio Fernández Granell (2004) 357 Eugenio Granell e o Surrealismo francés: Breton, Duchamp, Péret (2007) 365 Juego de islas. La correspondencia de André Breton y Eugenio Granell (2010) 403 Conta comigo (2012) 417 L'Éros heureux d'Eugenio Granell (2014) 418 Exiliada 429 Amparo Segarra. Alén dos Pireneos (2006) 430 O capitán galego de André Sernin (2004) 442 Fillos do exilio (2008) 460 Hispánica 463 Claude Henri Poullain: hispanismo sen fronteiras (1999) 464 Las lenguas de Francia en la poesía de José Ángel Valente (2008) 472 Valente e Lautréamont (2013) 488 Camusiana 498 Albert Camus. A aposta pola vida (2010) 499 Elexía a Camus no Courel (2010) 502 Unha sinxela beleza (2013) 504 4 Coeducativa 505 Sexismo y coeducación: la discriminación genérica en los manuales de lengua francesa (2005) 506 Musical 525 “Le Déserteur”, de Boris Vian a Renaud. A escuma dos días dunha insubmisión (2000) 526 Blues e Gospels. Como sentidos por Marguerite Yourcenar (2001) 549 Femmes de Galice : Chants de terre et de mer (2008) 563 Nolwenn Korbell e a gwerz da Bretaña contemporánea (2009) / Nolwenn Korbell e os nenos de Bretaña (2014) 572 Visual 577 Ás e desexos (Wim Wenders) (2007) 578 Sen título (Mª José Santiso) (2003) 585 Posible e imposible 587 Aprender e ensinar unha lingua doutro lugar 588 O neno que soñaba cun carro mesturador 591 Mulleres na cabeza e no corazón (Helen Hessel) 593 L 595 Pescar con tanza 597 Referencias bibliográficas 598 5 Baixo o signo da espiral Ensaios en espiral contén unha selección de textos escritos e pensados en dous séculos, tres linguas e moitos lugares, a maioría atlánticos, entre 1996 e 2014. O ton, a temática e a extensión destes escritos son moi variados mais teñen unha fonda e dinámica coherencia na espiral da miña vida. Non é fácil descartar. Non figuran nesta antoloxía os meus traballos en torno á tradución, nin investigacións moi específicas, como as edicións de correspondencias diversas. Tampouco se inclúen aquelas monografías xa publicadas ou en proxecto de publicación, o que supón, por exemplo, a exclusión dos meus estudos sobre María Casares ou toda a miña produción en francés sobre o poeta Guillevic. Vivir en varias linguas e culturas é unha das experiencias máis enriquecedoras e divertidas, tanto no día a día como na escritura, non hai tratamento de texto que o resista. Por iso quixen incluír aquí unha mostra dos estudos escritos directamente en galego, francés e castelán, así como un texto traducido e publicado en bretón, orixinalmente redactado en francés, sobre a lingua e a literatura galegas. Teñen para min un valor moi especial os artigos de divulgación sobre Galicia publicados en francés e en bretón, que nesta antoloxía ocupan así o seu lugar xunto a estudos e traballos de investigación. Este camiñar nas linguas lévame tamén a querer traer a este volume tres casos de versións diferentes dun mesmo escrito; así, “Langue libre lieu” é un pequeno fragmento adaptado de “O lugar”, texto este último, por certo, inicialmente redactado en francés. “A propósito do concepto de literatura bretoa en lingua francesa” é un pequeno resumo ou presentación de “La 6 littérature bretonne de langue française”, e “L'Imaginaire celtique en Galice” a ampliación e tradución francesa de “Mareas célticas”. Os escritos antologados recuperan os seus títulos orixinais, en ocasións non retidos na momento da súa publicación, tal e como se pode comprobar na bibliografía que pecha o volume. Na miña relectura actualicei algúns datos, ademais de realizar unha corrección de erros e de erratas evidentes. A última das espirais contén unha serie de textos “posibles e imposibles” -así chamados en homenaxe a Boris Vian- que non foran ata o de agora publicados. 7 ESPIRAL DE ESPIRAIS 8 O lugar A traza da auga A historia dos muros e a xeografía do desexo A espada das estirpes O cordón umbilical Os minaretes do poder A terra e o tempo A revolución da nación O lugar da nación A raza humana Territorios Lingua libre lugar Queimas Novas nacións novas revolucións Os lugares do lugar Contra o poder Independencias Das voces do deserto e dos lugares do silencio Novo vello poder O lugar sen lugar Na terra No eirado Na illa No corpo 9 O lugar Sempre teu A traza da auga O lugar da vida é a auga. Fluír das correntes, Pedregal de Irimia e mareas célticas. A terra penetrada polas correntes subterráneas, asediada pola onda e pola xerfa. Porque a verdadeira terra é o mar. Na mina do frescor e da inquietude, a auga para a serpe e a humidade da pedra de gran nas cores do lique. Nas augas primixenias a loucura da vida fecundou a terra, a “amada dos ríos” de Pablo Neruda, e medrou a herba, e na seiva están os indios, pois eles din que son planta, que son terra, que son chuvia ou pinga de orballo na herba. E as mulleres e os homes comezaron a camiñar lixeiramente sobre a terra, levando sempre neles o seu lugar da auga. A historia dos muros e a xeografía do desexo Erguer a casa, plantar a tenda. A terra coñeceu dende as orixes a coexistencia de nómades e de sedentarios. Hordas, tribos, etnias e clans. As comunidades organizáronse, en base a principios múltiples, aos diferentes hábitats. Pastores, cazadores, recolectores. Fálase de gregarismo, de debilidade, tamén de especialización. Tratouse en definitiva de protexer a vida, sen esquecer o seu lugar. A espada das estirpes Uns decidiron seguir camiñando, inventando todas as xeografías, e a casa do nómade foi o corazón cigano, segundo Jenuz Duka, poeta romaní. 10 Outros ficaron e fixeron fermosa a casa do pai de Gabriel Aresti, poeta vasco. Mais chegou o Poder, e fixo cuadrícula. Chegou o Estado, e estableceu fronteiras. Chegou o Centro, e decretou as periferias. Entre os que ficaron, moitos esqueceron as correntes, e quixeron tamén esquecer os que partiran. Fixéronse dunha árbore que pronto se diría milenaria, sen decatarse da húmida viaxe da raiceira, nin da enerxía nómade do gran. Di Montesquieu que si a fonte de todo poder é a forza, non existe poder lexítimo. A liberdade primeira da estepa –ficar, marchar, voltar, voar– perdeuse na escura trama do ilexítimo poder. Demasiados verbos; cumpría unificar, e inventaron o Un. Os que renunciaron á forza, na casa e no camiño, habitaron a inferioridade, porque, tamén di Montesquieu, a superioridade é a causa mesma da inferioridade. E chegou a guerra. O Estado é a guerra, a Lei é a guerra, a Paz é a guerra, berra Michel Foucault ante os muros da Historia. As espadas feriron a terra, non eran non os debuxos nómades na area, era a máis dolorosa escisión, a do home e a natureza. A terra era da estirpe, e non a estirpe da terra. Propiedade. Concentración. Acumulacións. A falacia do Único. Enterraron o colectivo e o diverso, a multiplicidade e o híbrido orixinario. Ás linguas e ás culturas deron en chamalas a Lingua e a Cultura. Dixeron nunca ter coñecido os que viñan do mar, nin os que viñan da estepa; se non eran Un serían Outro: diferentes, estraños, estranxeiros. Non había lugar para eles ao pé da árbore. E seguiron esquecendo a raiceira. O cordón umbilical O Poder medraba o seu poder, e as súas construcións perfeccionábanse: cidades-estado, dinastías, oligarquías, imperios. O sedentario despregaba os seus muros e diminuía a xeografía do nómade. As historias que facían menos longa a noite na estepa, que gardaban a memoria da auga e a sabedoría da mazá, convertéronse na Historia dos 11 muros, a única e a sedentaria. A Historia duns poucos dentro dos muros. E escribírono, para que fose inmutable. Considerouse que as comunidades nómades eran inferiores, primitivas, pois nunca se constituíron en estado; eran ademais perigosas, posto que se desprazaban, unha ameaza que non entendía de fronteiras. A organización nómade non foi inferior á sedentaria. Foi diferente. Tamén nela penetrou o poder, pero este foi múltiple e disperso, móbil como as dunas; en ocasións, tal e como expuxo Claude Lévi-Strauss, no seu estudo dos indios Nambikwara, o consentimento era a orixe e o límite do poder, que xurdía do desexo dun grupo de organizarse en comunidade. Os exemplos abundan nos pobos nómades que seguen existindo hoxe, ou dos que se gardou a memoria; neles son habituais a ausencia de xerarquías, as sociedades igualitarias, a propiedade colectiva ou o poder electivo e temporal. Moitos nómades sedentarizáronse; tamén sedentarios, como os cheién, volvéronse nómades, e moitos grupos humanos combinaron os dous modos de vida segundo a estación, escoitando á natureza, porque a vida é diversa e complexa.