T.C. İSTANBUL ÜN İVERS İTES İ SOSYAL B İLİMLER ENST İTÜSÜ RADYO-TELEV İZYON-SİNEMA ANA B İLİM DALI Yüksek Lisans Tezi HABER DE ĞER İ KAVRAMININ DE ĞİŞ MES İ SÜREC İNDE BASIN KURULU ŞLARI MÜLK İYET İNİN ETK İSİ Nur Esra Atmaca 2501050494 Tez Danı şmanı Doç.Dr. Ne şe KARS İstanbul 2009 HABER DE ĞER İ KAVRAMININ DE ĞİŞ MES İ SÜREC İNDE BASIN KURULU ŞLARI MÜLK İYET İNİN ETK İSİ Nur Esra Atmaca ÖZ Çe şitlenen ileti şim araçlarının medya holdinglerine dönü şmesi ve bunların sahiplerinin medya dı şında ticari faaliyetler yürütmesi haberi ticari bir meta haline getirmi ştir. Haber kitlelere dezenforme edilerek ula şmaya ba şlamı ştır. Medya kurulu şlarının sınırlı etkileri olsaydı onlarca medya kurulu şunun sadece bir kaç ki şinin kontrolünde olması yani medyanın tekelle şmesi bir sorun olarak görülmezdi. Dünyanın her yerinde belli ba şlı medya organlarının yine belli ba şlı holdinglerce yönetilmesi insanlara ula ştırılan “haber”in güvenilirli ği üzerinde ciddi endi şelere neden olmaktadır. Tezimizde kitle ileti şim araçlarının yarattı ğı etki medya mülkiyeti sürecinde ele alındı. ABSTRACT Disscussing ownership of media how efects news is the question we ask and search for an answer. If the media have limited efects, as some argue, then the fact that a small number of people control the media is relatively unimportant. We will see in our thesis that how media ownership becomes a very significant matter. We feel the media must have must have profound efects on news and in our theses, we study this. 2 HABER DE ĞER İ KAVRAMININ DE ĞİŞ MES İ SÜREC İNDE BASIN KURULU ŞLARI MÜLK İYET İNİN ETK İSİ ÖZ-ABSTRACT.......................................................................................................... i İÇİNDEK İLER ..........................................................................................................ii GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 1. BÖLÜM: HABER KAVRAMI VE DE ĞERL İLİĞİ .......................................... 4 1.1. Haber Kavramı .......................................................................................... 4 1.2. Haber De ğeri ............................................................................................. 7 2. BÖLÜM: TİCAR İ İŞ ALANI OLARAK HABER ........................................... 12 2.1. Tekelle şme Olgusu................................................................................. 15 2.2. Türkiye’de Tekelle şme Süreci ........................................................................... 24 2.2.1 Türkiye’de Medya Holdingleri ............................................................. 28 2.3. Propaganda Aracı Olarak Basın ............................................................. 32 2.3.1. Haberi Etkileyen Güçler................................................................ 39 2.3.1.1. Eşik Bekçileri ............................................................................. 40 2.3.1.2 Reklam Verenler .......................................................................................... 41 2.3.1.3 Medya Ve Hükümet İli şkisi ............................................................. 44 2.4 Uluslar arası Haber Ajansları. ................................................................. 48 3. BÖLÜM: HABER İN DE ĞİŞİ Mİ ....................................................................... 52 3.1 Yeni Haber De ğeri Unsurları ......................................................................... 61 3.2 Bülten Analizi ................................................................................................ 66 SONUÇ...................................................................................................................... 77 KAYNAKÇA ............................................................................................................ 79 EK 1 ........................................................................................................................... 90 EK 2 ........................................................................................................................... 97 3 GİRİŞ Televizyonunun kar şısına geçen sıradan bir izleyici farkında olsun ya da olmasın bültenlerde yeralan haberler de ğişim geçiriyor, haberi haber yapan özellikler de ğişiyor. Bugüne kadar haberin reklamı yapılırken kullanılan en önemli kriter objektiflik idi, hala da öyle. Bir yayın kurulu şu için en prestijli ürün haber ise, “objektif haber”, “tarafsız haber”, “gerçek haber” gibi sloganlarla televizyonlarda reklamı yapılan haber bültenlerinin saygınlık kazanma çabası içinde oldu ğu da aşikardır. Günümüzde çok çe şitli alanlarda faaliyet gösteren kar amaçlı holdinglerin televizyon kanalı sahibi olmaları, haberi de ticari bir metaya dönü ştürmektedir. Dünyanın her yerinde belli ba şlı medya organlarının yine belli ba şlı holdinglerce yönetilmesi insanlara ula ştırılan “haber”in güvenilirli ği üzerinde ciddi endi şelere neden olmaktadır. Tezimizde “Haber de ğeri kavramının de ğişmesi sürecinde basın kurulu şları mülkiyetinin etkisi”ni inceliyoruz. Holding sahiplerinin üretilen haber üzerinde nasıl, niçin ve ne kadar etkili olabildi ğini ve haberin nasıl bir de ğişim içine girdi ği ele alındı. Tezimizde, insanların bilgi alma ihtiyacını kar şılayan kamusal öneme sahip haberin, kar getirir olmasının do ğru bilgiyi insanlara ula ştırma görevinin önüne geçti ği ispatlamaya çalı şıldı. Medya dı şı alanlarda da faaliyet gösteren holdinglerin bir kolu haline gelen medyanın, patronlar tarafından nasıl kendi menfaatlerinin borazanlı ğını yapan bir araca dönü ştü ğü ortaya konmaya çalı şıldı. Medya patronlarının haberin prestijini kendi ticari menfaatleri lehine kullanmaya çalı şmalarının yayınlarına nasıl yansıdı ğı somut örneklerle ele almaya çalı şılırken, holding medyalarının tek kaynaktan çıkan bilgiyi sanki çok kaynaktan 4 zengin bilgi akı şı varmı ş izlenimi verecek kadar çok sayıdaki radyo, televizyon, dergi, gazete gibi farklı mecralardaki di ğer kitle ileti şim araçlarından tekelle şerek vermesinin neden oldu ğu sonuçları ara ştırılmaya çalı şıldı. Haberin geçirdi ği de ğişim süreçleri ve etmenleriyle anlatılmaya çalı şacak. Tüm bu süreçde uzmanların bu konuda yaptı ğı de ğerlendirmelerin kılavuzlu ğundan yararlanıldı. Örnek bülten incelemesiyle haberin geçirdi ği de ğişim gösterildi. Bu amaçla ilk bölümde haber kavramı ve de ğeri evrensel normlarla ortaya konacak. Haberi haber yapan etmenler ve de ğişimin hangi noktadan ba şladı ğı anlatılmaya çalı şacak. Eğer medya kurulu şlarının sınırlı etkileri olsaydı onlarca medya kurulu şunun sadece bir kaç ki şinin kontrolünde olması yani medyanın tekelle şmesi bir sorun olarak görülmezdi. İkinci bölümde bu dü şünceden hareketle haberin ticari i ş alanı halini alması süreci anlatılacak. Hem Türkiye’den, hem de yurtdı şından örneklerle bu süreç, tekelle şme olgusu, Türkiye’de ve dünyada medya holdingleri, Türkiye’de medyanın tekelle şme süreci ı şığında ele alınacak. Basın kurulu şlarının aslında bir propaganda aracı olarak nasıl kullanıldı ğı hükümet, reklamveren ve holding çıkarları üçgeninde dezenforme edili şiyle anlatılacak. Ayrıca kar getiren bir ürün haline gelen haberin çok uluslu şirketlerin elindeki uluslar arası haber ajansları aracılı ğıyla tüm dünyaya ula ştırılmasıyla haberin tekelle şmesi ajanslar cephesinden anlatılacak. Küreselle şme neticesinde uluslararası haber ajanslarının, hakimiyet gücüyle toplumları etki altına alışı açıklanacak. Son bölümde ise haberin üzerindeki etkenler ve geçirilen süreç ı şığında haberdeki de ğişim anlatılmaya çalı şılacak. Medya mülkiyeti sürecinde “yeni” haber 5 anlayı şı, değişen haber de ğeri ö ğeleri ve haber bülteni örneklemeleriyle izleyiciye sunulan haberlerde dü şünsel kaygılar yerine hangi ö ğelerin hakimiyet kazandı ğı ortaya konacak. Son bölümde örnek bülten incelemesiyle de de ğişim daha görünür kılınacak. Aynı medya holding bünyesindeki Star ve Kanal D Televizyonlarının ana haber bültenleri, haberi nasıl bir formda sundukları detaylı olarak tablo halinde gösterilecek. Holdingle şen basın kurulu şlarının mülkiyeti sürecinde haberin ticari kaygılar hakimiyetinde geçirdi ği de ğişim böylece ele alınmı ş olacak. Halkın ise ekranın kar şısında elinde kumandayla otururken, asıl gücü elinde tutan medya kar şısında bir teslimiyet içinde oldu ğunun farkında olmadı ğı gösterilmeye çalı şılacak. 6 1. BÖLÜM: HABER KAVRAMI VE DE ĞERL İLİĞİ 1.1. HABER KAVRAMI Haber tanımı üzerinde bir görü ş birli ği oldu ğunu söylemek güçtür. Hala evrensel olarak kullanılabilecek bir haber tanımı yoktur. Haberi tanımlamak izlemekten daha güçtür. 1 Gazetecilikte ise genellikle haber, olay veya olayların hikayesi ve özeti şeklinde tanımlanagelmektedir.. 2 Bireylerin ya şamını etkileyen olumlu, olumsuz, tüm toplumsal gelişmelere ili şkin bilgilerin, gazete, televizyon, radyo, dergi gibi medya organları tarafından kamuoyuna aktarıldı ğı metinlere haber denilmektedir. Demokratik sistem içinde bireyler önemli hak ve özgürlüklere sahiptir. Bu hak ve özgürlüklerin en önemlilerinden biri de çevrede ve dünyada olup bitenleri ö ğrenmek hak ve özgürlü ğüdür. Bu nedenle haber, do ğrudan insanların bilgilenmesini hedef alan bir olgudur. 3 İnsanların bu haber alma arzusu ve bilgilenme iste ği haber için yapılan tanımlamalarda da ön plana çıkmaktadır: “Haber, okuyucunun bilmek istedi ğidir” “Haber, okuyucunun ilgilenece ği olaydır” “Haber, insanların hakkında konu şaca ğı şeylerdir” 4 Haber denilen olgu, toplumsal devinim içinde var oldu ğundan kamuoyu için çok önemlidir.