HISTORIA MEDYCYNY RYSZARD W. GRYGLEWSKI HISTORIA MEDYCYNY JAKO PRZEDMIOT BADAŃ I NAUCZANIA W KRAKOWSKIM ŚRODOWISKU UNIWERSYTECKIM W LATACH 1809-1914 WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO Publikacja sfinansowana z badań statutowych Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum. RECENZENT prof. dr hab. Julian Dybiec PROJEKT OKŁADKI Jadwiga Burek © Copyright by Ryszard W. Gryglewski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2015 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpo- wszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiują- cych, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycz- nym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-4016-4 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 SPIS TREŚCI Wstęp . 7 Pierwsi historiografowie medycyny . 11 I. Historia medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim w pierwszej połowie XIX wieku 1. Historia medycyny jako przedmiot wykładowy . 17 2 . Franciszek Kostecki jako pierwszy profesor historii medycyny w Krakowie . 23 3. Wojciech Boduszyński wykłada ze Sprengla i Heckera . 29 4. Ignacy Woźniakowski o Rafale Józefie Czerwiakowskim . 37 5. Sebastian Girtler krytycznie i filozoficznie o historii dziejów lekarskich . 41 6. Julian Sawiczewski bada dzieje policji lekarskiej i medycyny sądowej . 59 7. Fryderyk Hechel poszukuje nowoczesnego modelu historii medycyny . 65 8 . Pierwsze doktoraty z historii medycyny . 91 9. Maciej Józef Brodowicz gromadzi źródła do historii krakowskiej medycyny . 95 10. Józef Majer wydaje „Rocznik Wydziału Lekarskiego” i sięga do rękopisów . 101 11. Fryderyk Skobel o historii Wydziału Lekarskiego i jego profesorach . 113 12. Ludwik Bierkowski zbiera starożytności medyczne . 117 13. Maciej Leon Jakubowski sięga do dziejów pediatrii . 121 Podsumowanie . 125 II. Historia medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim w drugiej połowie XIX wieku 1. Pozytywistyczny model nauki w historii medycyny . 131 2. Historia medycyny według Józefa Oettingera i plany związane z utworzeniem katedry tego przedmiotu . 135 2.1. Oettinger czyta Wunderlicha i zmierza do kompletnej syntezy historii medycyny . 148 2.2. Oettinger o historii Wydziału Lekarskiego . 161 2.3. Historia medycyny jako przedmiot syntezy badawczej . 163 6 Spis treści 3. Leon Blumenstok-Halban o historii medycyny sądowej . 167 4. Prace historyczne Michała Zieleniewskiego . 175 5. Wacław Zaremba i jego starania o habilitację z historii medycyny . 181 Podsumowanie . 185 III. Historia medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim na przełomie XIX i XX wieku 1. W przededniu jubileuszu Uniwersytetu Jagiellońskiego . 189 2. Józef Rostafiński o początkach Wydziału Lekarskiego . 195 3. Adam Wrzosek poszukuje nowoczesnego modelu historii medycyny . 201 3.1. Wznowienie wykładów z historii medycyny na Wydziale Lekarskim UJ . 208 3.2. Praca Wrzoska nad dorobkiem Jędrzeja Śniadeckiego . 218 3.3. Wrzosek o Ludwiku Bierkowskim . 238 3 4. Wrzosek o Edmundzie Biernackim . 241 3.5. „Okruchy historyczne” Adama Wrzoska . 242 4. Jan Lachs i jego badania nad historią starożytnej medycyny . 245 5. Leon Wachholz jako historyk medycyny sądowej . 255 6. Powstanie Muzeum Wydziału Lekarskiego UJ . 263 Podsumowanie . 269 Zakończenie . 271 Bibliografia . 275 Spis ilustracji . 301 Indeks nazwisk . 303 WSTĘP Historia medycyny stała się odrębnym przedmiotem uniwersyteckiego nauczania po raz pierwszy już u schyłku XVIII wieku, ale dopiero kolejne stulecie przyniosło z sobą jej częstszą obecność w programach studiów. Najczęściej była ona wykładana w ramach katedr innych przedmiotów, pozostawiając wiele swobody odpowiedzialnym zań profesorom zarówno co do treści, jak i metod oraz sposobów prezentacji. Poziom prowadzonych zajęć bywał – co zrozumiałe – różny, chociaż nie brakowało, jak można wnosić z zachowanych dokumentów, utalentowanych i sumiennych wy- kładowców. Nie ulega jednak wątpliwości, że dominowało przekonanie, iż poprawne streszczenie dostępnych i uznanych za kanoniczne opracowań, takich jak traktaty Kurta Sprengla czy Henryka Haesera, jest w zupełno- ści wystarczające na potrzeby dydaktyczne. W mojej pracy skoncentrowałem się na losach historii medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1809–1914, a zatem od chwili, gdy po raz pierwszy Franciszek Kostecki wykładał ją studentom, aż do wybu- chu pierwszej wojny światowej, gdy przedmiot ten prowadził Adam Wrzo- sek. Dążyłem przy tym do możliwie szerokiego i wyczerpującego ujęcia badanego przeze mnie tematu. Zajmowały mnie zarówno rozstrzygnięcia programowe, jak i administracyjne, wiążące się z miejscem przedmiotu historii medycyny w strukturze uniwersyteckiej: liczbą godzin nań prze- znaczonych, układem zajęć, charakterem oraz zakresem wykorzystywa- nych podręczników, wymaganiami egzaminacyjnymi, tudzież zaintere- sowaniem przedmiotem grona profesorskiego oraz władz akademickich. Podjąłem się próby analizy postaw poszczególnych wykładowców, ich umiejętności, wiedzy oraz zaangażowania, starając się wykazać różnice i podobieństwa w ich podejściu do obowiązków dydaktycznych. Starałem się prześledzić losy idei powołania odrębnej i samodzielnej katedry histo- rii medycyny, szukając przyczyn tego, że nigdy tych planów w omawianym przeze mnie okresie nie udało się wcielić w życie. Większość swoich analiz wyżej wymienionych problemów badawczych prowadziłem w archiwach, w tym przede wszystkim w Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz na podstawie zbiorów Katedry Historii Medycyny UJ CM. Tam, gdzie 8 Wstęp to było konieczne lub pożądane, odwoływałem się do ustaleń zawartych w pracach innych badaczy, m.in. Zdzisława Gajdy, Jaromira Jeszkego, Kamili Mrozowskiej i Mieczysława Skulimowskiego. Sięgnąłem również do własnych, wcześniejszych prac, przede wszystkim zaś do powstałego na potrzeby monografii o Władysławie Szumowskim zarysu dziejów historii medycyny na ziemiach polskich. Równolegle poddałem analizie wiele publikacji i zachowanych w ręko- pisach opracowań, które wyszły spod ręki profesorów, można powiedzieć, „z urzędu” wykładających historię medycyny, jak i tych przejawiających stałe zainteresowanie przeszłością nauk lekarskich, chociaż nigdy formal- nie z tym przedmiotem niezwiązanych. W moim przekonaniu dostarcza- ją one wielu istotnych informacji nie tylko o ówczesnym stanie wiedzy historyczno-medycznej, głównych źródłach inspiracji i przyczynach tego, że decydowano się na tworzenie niekiedy rozległych syntez, lecz także po- przez ich krytyczny ogląd możemy uzupełnić naszą wiedzę o charakterze prowadzonych na uczelni zajęć i egzaminów. Są one bowiem swoistym „dokumentem świadomości historycznej”, będącej udziałem licznych po- koleń lekarskich, pozwalającym wniknąć zarówno w jej stałe, jak i zmien- ne cechy w ciągu mijających dziesięcioleci. Nie odniosłem się natomiast bardziej szczegółowo, poza paroma ogól- nymi informacjami, do historiografii medycyny w innych ośrodkach na ziemiach polskich. Nie wynika to w żadnym stopniu z niedocenienia lub zamierzonej marginalizacji znaczenia dziejów przedmiotu poza krakow- ską uczelnią. Uznałem jednak, że należy się skoncentrować na tym, co bezpośrednio dotyczy właśnie Akademii Krakowskiej, unikając tym sa- mym nadmiernego – moim zdaniem rozszerzenia horyzontu poszukiwań. Pełne uwzględnienie różnorodnych przejawów zainteresowania przeszłoś- cią nauk lekarskich przez wielu, skądinąd znamienitych luminarzy na- uki, wykraczałoby znacząco poza granice nakreślone dla niniejszej mono- grafii. Tak zatem jedynie względy narzuconego sobie tematu zdecydowały o mniejszej uwadze poświęconej Lwowowi, Poznaniowi, Warszawie czy Wilnu, które w polskiej historiografii medycznej zajmują stałe i niekwe- stionowane miejsce . W swojej pracy przyjąłem układ chronologiczny, starając się kształto- wać narrację ewolucyjnie, co pozwala na prezentację kolejnych faz rozwo- jowych zgodnie z ich następstwem w czasie. W moim przekonaniu przy- jęcie takiej właśnie drogi dla proponowanej narracji jest właściwsze od ujęcia problemowego. Należy bowiem mieć na uwadze, że w XIX stuleciu w środowisku krakowskim nie stworzono w pełni własnego i oryginalnego modelu badawczego, który prezentując jasno wyrażone definicje i sądy, mógłby konkurować z innymi propozycjami ujęcia historii nauki i prak- tyki lekarskiej. Nie ma też widocznych śladów twórczej kontynuacji do- Wstęp 9 robku poprzedników u następców, co jest zrozumiałe o tyle, o ile żadnemu z profesorów wykładających historię medycyny nie udało się wychować i wykształcić uczniów. I chociaż istniało pewne poczucie wspólnoty wśród tych, którzy znajdowali w sobie wolę mówienia i pisania o przeszłości, to pozostawało to niczym więcej jak szlachetną pasją uprawianą przy okazji innych obowiązków akademickich i codziennej posługi lekarskiej. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku Józef Oettinger jako pierwszy uczynił z hi- storii medycyny dyscyplinę dla siebie nadrzędną, dążąc do nadania jej au- tonomii zarówno w wymiarze praktycznym, jako przedmiotu nauczania, jak i teoretycznym, jako celu badań naukowych. Lecz nawet on, z różnych zresztą przyczyn, które starałem się zanalizować w niniejszej książce, nie zdołał przełamać schematu postrzegania historii medycyny li tylko jako uzupełnienia dla ogólnego wykształcenia lekarza, choć pozbawionego istotnych