T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANA BİLİM DALI KLASİK ARKEOLOJİ BİLİM DALI PATARA VE LETOON ANTİK KENTLERİNDE APOLLON KÜLTÜ MEHMET ARDIÇ YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN DOÇ. DR. ERTEKİN MUSTAFA DOKSANALTI KONYA 2014 i ii İÇİNDEKİLER YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU .............................................................................. i BİLİMSEL ETİK SAYFASI ...................................................................................................... ii İÇİNDEKİLER .......................................................................................................................... iii ÖNSÖZ ....................................................................................................................................... v ÖZET ......................................................................................................................................... vi ZUSAMMENFASSUNG ......................................................................................................... vii KISALTMALAR .................................................................................................................... viii KAYNAKÇA ............................................................................................................................ ix ÇİZİMLERİN LİSTESİ .................................................................................................... xxvii RESİMLERİN LİSTESİ .................................................................................................. xxviii 1. GİRİŞ ..................................................................................................................................... 1 1.1. Amaç Kapsam Yöntem .................................................................................................... 1 1.1.1. Amaç ......................................................................................................................... 1 1.1.2. Kapsam ..................................................................................................................... 1 1.1.3. Yöntem ...................................................................................................................... 1 2. LYKİA BÖLGESİ .................................................................................................................. 3 3. APOLLON ........................................................................................................................... 12 4. PATARA .............................................................................................................................. 19 4.1. Konumu ve Tarihçesi ..................................................................................................... 19 4.2. Efsaneler Örgüsü İçinde Kuruluşu ve İsminin Kökeni .................................................. 26 5. APOLLON VE KÂHİN TANRI KİMLİĞİ ......................................................................... 29 5.1. Kehanetler ...................................................................................................................... 34 5.2. Kehanete Danışma ......................................................................................................... 36 5.3. Kehanetin Yapılışı ......................................................................................................... 38 5.4. Kehanetin Yapılış Yöntemleri ve Elemanları ................................................................ 42 iii 5.5. Tanrıyla İletişim Kurma ................................................................................................ 45 5.6. Kutsal Kaynak Suyu ...................................................................................................... 47 5.7. Magara ve Adyton ......................................................................................................... 49 5.8. Astragalos ...................................................................................................................... 51 5.9. ÜçAyaklı Kazan ............................................................................................................ 53 5.10. Omphalos ..................................................................................................................... 54 5.11. Defne ........................................................................................................................... 56 6. PATARA APOLLON TAPINAĞI VE BİLİCİLİK ............................................................. 57 6.1. Korinth Tapınağı ............................................................................................................ 77 7. LETOON APOLLON KUTSAL ALANI ............................................................................ 81 7.1. Letoon Konumu ve Tarihçesi ........................................................................................ 81 7.2. Letoon Kutsal Alanı ....................................................................................................... 83 7.3. Leto Tapınağı ve Kültü .................................................................................................. 87 7.4. Eni Mahanahi’nin İnsansı Yarım Yontusu .................................................................... 91 7.5. Apollon Tapınağı ve Kültü ............................................................................................ 97 7.6. Artemis Tapınağı ve Kültü .......................................................................................... 100 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ......................................................................................... 105 RESİMLER ............................................................................................................................ 108 ÇİZİMLER ............................................................................................................................. 153 iv ÖNSÖZ İnsan geçmişi, bugünü ve geleceği bir zaman alanı içinde yaşayan biricik varlıktır. Onu geçmişe bağlayan değer sistemleri, toplumun manevi ve kültür unsularında yatar. Destanlar, efsaneler ve masallar tek kelimeyle mitoloji tarihin en eski çağlarıyla toplumların dönemleri arasında sürekliliği sağlar. Aslında mitoloji bir ulusun tarihinin ve yaşam görüşünün bir ölçüde masallaştırılmış biçimidir. Mitoloji kökünü kendisini oluşturan toplumların kültüründen, tarihinden, geleneğinden, yaşam biçiminden alır, yani temsil ettiği ulusun karakterini alır. Dolayısı ile bir toplumun mitolojik karakterinin tam anlamıyla tespiti o ulusun toplumsal resminin tespiti anlamına gelmektedir. Arkeoloji olarak adlandırdığımız bilimin temel taşları mitoloji üzerinde yükselmektedir. Dolayısı ile şöyle bir ifade kullanmak sakıncalı olmasa gerekir diye düşünüyorum: “Mitolojiyi bilen ve anlayan arkeolojinin sırrına ermiştir”. Eğitim hayatım boyunca ve özelliklede her zaman ifade ettiğim gibi gençlik yıllarımın en güzel dönemlerini geçirdiğim üniversite serüvenim de benden hiçbir zaman maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen aileme sonsuz teşekkürlerimi iletmeyi borç bilirim. “Patara ve Letoon Antik Kentlerinde Apollon Kültü” adlı bu tez çalışmasında beni yönlendiren, bilgi ve deneyimlerinden yararlanma noktasında benden desteklerini esirgemeyen, ayrıca tezimin danışmanlığını da üslenen sayın hocam Doç. Dr. Ertekin Mustafa Doksanaltı’ya teşekkürlerimi sunarım. KONYA 2014 Mehmet ARDIÇ v ÖZET PATARA VE LETOON ANTİK KENTLERİNDE APOLLON KÜLTÜ Antik dönem insanı başarılar, başarısızlıklar, hastalıklar ve çeşitli felaketlerin arkasında kendi düşünce dünyasında oluşturduğu tanrıları görmüştür. Bu düşünce temelinde hareketle eski toplumlarda şöyle bir anlayış yayılmış olabilir “tanrılar genellikle kendilerini çeşitli şekillerde onurlandıran ve onları gücendirmemek için gereken her şeyi yapan insanlara arka çıktılar”. Dolayısı ile bu arka çıkma meselesinde yer alabilmek için insanlar yaptıkları tapınaklarda ve kült merkezlerinde tanrılara adaklar adamışlar, sunular sunmuşlardır. Tüm bu adaklar ve sunular neticesinde de tabi ki o dönem insanı belirli bir beklenti içine girmiştir. Bu beklentinin genellikle yoğunlaştığı alan geleceğin belirsiz ve sisli ortamının aydınlatılması düşüncesi olmuştur. Bu düşünce temelinden hareketle kehanetler ortaya çıkmıştır diyebiliriz. Dolayısıyla bu çalışmada geleceğin sisli perdesini aralamak isteyen antik dönem insanının kehanete danışma macerası incelenmiştir. Bu inceleme yapılırken çalışma alanı olarak Delphi ve Delos kehanet merkezleriyle büyüklük noktasında eşit sayılan Patara Apollon Kültü ve yine Apollon’un Letoon antik kentinde ki kültü seçilmiştir. Apollon’un bilicilik özelliğinin ön planda olması onu antik dünyada en fazla saygı gören ve tapınılan bir tanrı konumuna yükseltmiştir. Bu konumundan ve tanrının bilicilik özelliğinden dolayı birçok yerde kehanet işlevi gören birçok tapınak yapılmıştır. Materyal olarak seçilen Patara Antik Kenti ve Letoon Kutsal Alanı Apollon kültünün incelenmesiyle, antik dönemde bilicilik ve kehanetlerin önemini açıklayan sonuçlarla araştırma tamamlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Antik Dönem, Lykia Bölgesi, Patara ve Letoon, Arkeoloji. vi ZUSAMMENFASSUNG DER APOLLON-KULT IN PATARA UND LETOON Nach der Vorstellung der antiken Menschen waren die Götter verantwortlich für Erfolg, Versagen, Krankheiten und Naturkatastrophen. Stützend auf diesen glauben entwickelte sich die Überzeugung, dass die Götter denjenigen schützend zur Seite stehen, die sie mit Opfergaben besänftigen. Um die Gunst der Götter zu gewinnen, boten die Menschen