Branislav Boæoviñ STRADAÇE JEVREJA U OKUPIRANOM BEOGRADU 1941 - 1944 Drugo izmeçeno i dopuçeno izdaçe 1 Branislav Boæoviñ STRADAÇE JEVREJA U OKUPIRANOM BEOGRADU 1941 - 1944 Drugo izmeçeno i dopuçeno izdaçe Izdavaå Muzej ærtava genocida Beograd Recenzenti Dr Milan Ristoviñ Mr Milan Koÿanin Urednik Jovan Mirkoviñ ISBN 978-86-86831-06-4 Copyright© 2012, by Muzej ærtava genocida Publikovano uz finansijsku pomoñ Ministarstva kulture Republike Srbije Beograd 2012. 2 BRANISLAV BOÆOVIÑ Beograd, 2012 3 CIP- katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 323.12(=411.16) (497.11) “1941/1944” 341.485(=411.16) (497.11) “1941/1944” 94(497.11) “1941/1944” BOÆOVIÑ, Branislav Stradaçe Jevreja u okupiranom Beogradu :1941-1944 / Branislav Boæoviñ. – 1. izd. - Beograd : Srpska ãkolska kçiga, 2004 (Beograd : Foto Futura). - 343 str..: ilustr. ; 24 cm. - (Posebna izdaça / [Srpska ãkolska kçiga]) Tiraæ 300. - Str. 5-11: Predgovor / Milan Ristoviñ. - Napomene uz tekst. - Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Rezimei na stranim jezicima. - Bibliografija: str. 327. Registar. ISBN 86-83565-21-1 a) Jevreji – Beograd – 1941–1944 b) Jevreji – Genocid – Beograd – 1941–1944 c) Jevrejsko pitaçe COBISS.SR-ID 117522956 4 JASNI 5 6 PREDGOVOR Stradaçe Jevreja u Srbiji tokom ratnih godina 1941–1944, samo je mali segment ogromne tragedije evropskih Jevreja, koja je svojim karakterom, zastraãujuñim obimom i naåinom na koji je, do tada nezamisliv, zloåin planiran i izveden, obeleæila dubokim æigom istoriju 20. veka. Suvi jezik statistike i brojeva govori da je tokom Drugog svetskog rata stradalo oko 14.500 od ukupno 16.000 srpskih Jevreja, ili 90% koliko ih je do aprila 1941. æivelo na teritoriji Srbije koja se naãla pod nemaåkom okupacijom. Ovaj odnos ubijenih i preæivelih bio je sliåan i kada su u pitaçu beogradski Jevreji, åija je zajednica 1941. broja- la oko 12.000 ålanova. U holokaustu je stradalo viãe od 90 %beo- gradskih Jevreja, svi sem malog broja onih koji su se tokom rata skrivali u gradu i unutraãçosti ili spas potraæili u bekstvu van domaãaja nemaåkih okupacionih vlasti (preæivelo je ukup- no 1.115 beogradskih Jevreja). Jevreji u Srbiji su tako postali ærtve jedne od najbrutalnijih, a sa stanoviãta çenih organiza- tora i izvrãilaca, najbræe i najtemeÿitije izvedene akcije u sklopu “konaånog reãeça jevrejskog pitaça” u okupiranoj Evro- pi. Posle godinu dana okupacionog terora, Srbija je bila, po reåima jednog od nemaåkih zvaniånika, “judenfrei” (“osloboœena od Jevreja”). Muãko odraslo stanovniãtvo je streÿano dok su æene i deca, zatvorenici logora na Sajmiãtu, bili uguãeni gasom u kamionu – duãegupki specijalno za tu priliku dopremÿ- enom iz Rajha. Jevrejske ærtve u Srbiji predstavÿaju kap u okeanu smrti u kojem je umoreno 6 miliona çihove sabrañe. Suoåavaçe sa ovim uæasnim fenomenom uvek mora da polazi, ne zapostavÿajuñi ni brojeve ni faktografiju, pre svega od åiçenice da se radi o ÿu- dima, nikako samo o statistiåkim podacima, sa imenima, sliåno- stima i razlikama u obrazovaçu, socijalnom statusu, dobu, polu, o muãkarcima, æenama i deci, åije su razliåite sudbine i æivot- ni putevi naglo prekinuti samo zbog jedne åiçenice: ãto su bili Jevreji i kao takvi, u skladu sa nacistiåkom rasnom doktrinom, bili proglaãeni za “rasno maçe vredne” i opasne, “strano telo” 7 koje je trebalo izolovati i eliminisati. Kao jedan od central- nih doktrinarnih åinilaca nacionalsocijalistiåke ideologije, antisemitizam je ratom za nemaåku dominaciju u Evropi i osva- jaçe “æivotnog prostora” na Istoku, dobio specifiåno ok- ruæeçe, koje je, po shvataçima voœstva Treñeg rajha, otvorilo ãiroke moguñnosti da se brzo, bez ikakvih obzira, sistematski i na najbrutalniji naåin, “likvidira jevrejski problem” i obavi çegovo “konaåno reãeçe”. Centralno pitaçe fenomena holokausta, ukÿuåujuñi i ono ãto se dogaœalo Jevrejima u Beogradu i Srbiji 1941–1944. godine jeste pitaçe odgovornosti svakog pojedinog åinioca nacistiåke maãinerije vlasti. Ideoloãka, politiåka i propagandna “pri- prema” otvaraça posledçe faze “konaånog reãeça” i posebno çe- govo izvoœeçe, zahtevali su ogroman broj neposrednih i posred- nih organizatora, izvrãilaca, voÿnih i nevoÿnih pomagaåa, stvaraçe ogromne birokratske maãinerije koja je organizovala, popisivala, kategorisala, obraåunavala i koordinisala, upuñiv- ala i predavala u ruke izvrãilaca – õelata milione ÿudskih biña, koja su ubijana u logorima smrti, na stratiãtima, ali i na pragovima svojih domova. Pored te, na prvi pogled, bezliåne birokratije smrti, ovaj gigantski ubilaåki zadatak zahtevao je pokretaçe joã brojnijeg mehanizma åiji su mali i veliki “toå- kiñi” bili “tehnolozi smrti”. Tu posledçu fazu nije bilo mo- guñe izvesti bez koordinisanog uåeãña razliåitih segmenata nacionalsocijalistiåkog reæima, posebno onih koji su bili çe- gov glavni oslonac moñi: razgranatog policijskog aparata, SS-a i Vermahta. Takoœe, u okupiranim i savezniåkim zemÿama pro- nalaæeni su brojni domañi saradnici, voÿni da se iz ideolo- ãkih, ali i iz sasvim pragmatiånih razloga (pÿaåka), stave na raspolagaçe svojim nemaåkim tutorima kao joã jedan, dopunski instrument holokausta. Iako tragedija srpskih Jevreja u poreœeçu sa sliånom sudbi- nom çihove sabrañe iz velikih zajednica u Poÿskoj, Maœarskoj ili onih sa okupiranih sovjetskih teritorija, ako se sudi samo na osnovu brojeva i statistika, izgleda “mala”, ona je utopÿena u viãemilionski okean smrti holokausta i åini çen integralni deo. U isti mah, na çu su uticale sve osobenosti sloæene ratne situacije u Srbiji nametnute uspostavÿaçem nemaåkog vojno-oku- pacionog sistema, sa çegovim sloæenim mehanizmom terora pre- ma srpskom stanovniãtvu, brzim ãireçem masovnog, policen- triånog otpora i izbijaçem ustanka, ãiroko primeçivanoj pra- 8 ksi masovne “odmazde” i streÿaça talaca, meœu kojima su se, meœu prvim, naãli upravo srpski Jevreji. Jedna od karakteristika okupacione prakse u Srbiji bila je ãiroka angaæovanost Vermahta upravo u masovnim zloåinima nad civilnim stanovniãtvom, ukÿuåujuñi i streÿaça Jevreja. Diskusija pokrenuta sredinom posledçe decenije 20. veka oko uåeãña i odgovoronosti nemaåkih oruæanih snaga u ratnim zloåinima i genocidu na okupiranim teritorijama i uopãte çi- hovoj ulozi u sistemu nacistiåke strahovlade, pre svega meœu nemaåkim i austrijskim istoriåarima, koja se svom æestinom i oãtrim polarizacijama prelila i na ãiroku javnost izbacila je na povrãinu i “srpski sluåaj”. Ona je deo iznova pokretanih is- traæivaça i razmatraça ãirine podrãke nacistiåkom reæimu i odgovornosti za rat i holokaust.1 U çu su se ukÿuåili i isto- riåari, sociolozi, filozofi, teolozi, kçiæevnici, publicis- ti. Ta diskusija je bila obeleæena ne samo iznoãeçem razliåi- tih pogleda, veñ i novim istraæivaçima utemeÿenim i znatno proãirenim saznaçima o odgovornosti i uåeãñu u uniãteçu ci- vilnog stanovniãtva okupiranih dræava mnogo ãireg kruga or- ganizatora, podstrekaåa i izvrãilaca od uobiåajenog, svedenog samo na “najuoåÿivije”: (pored liånosti najuæeg vrha nacisti- åke dræave i partije) Gestapo, SS, jedinice posebne namene.2 U tom pravcu kretalo se i istraæivaçe åiji su rezultati u koricama ove kçige. Çen autor, Branislav Boæoviñ je svojim mnogobrojnim radovima prisutan u struånoj javnosti veñ gotovo pola veka. Ogromno istraæivaåko iskustvo steåeno strpÿivim radom sa hiÿadama dokumenata domañe i strane provenijencije, nepristrasno slagaçe åiçenica i prañeçe dramatiånih procesa naãe novije istorije, uobliåio je u nekoliko veoma zapaæenih monografija, od kojih treba spomenuti tri prethodne: Beograd izmeœu dva svetska rata, Beograd pod komesarskom upravom 1941 i 1 Ovde treba posebno podsetiti na pitaça i kontroverze koja je izazvao ame- riåki sociolog Danijel Jona Goldhagen (Daniel Jonah Goldhagen) svojom kçigom Hitle- rovi dobrovoÿni õelati (Hitler's Willing Executioners: Ordninary Germans and the Holo- caust, Alfred Knopf, Inc., New York 1996 (srpski prevod u izdaçu Radio B92 objavÿen je 1998), posle koje je usledilo objavÿivaçe nekoliko kçiga sa razliåitim stavovima o ulozi Nemaca u holokaustu. O ovom videti, npr. : Julius H. Schoeps (Hg.) Ein Volk von Mo- rdern? Die Dokumentation zur Goldhagen-Kontroverse um die Rolle der Deutschen im Holocaust , Campe Paperback, Hamburg 1996. 2 Od posebnog znaåaja za upoznavaçe ovog fenomena iz novog ugla, bila je kçiga ameriåkog istoriåara Kristofora R. Brauninga Sasvim obiåni ÿudi: Rezervni policijski bataÿon 101 i konaåno reãeçe u Poÿskoj (Ordinary Men: Reserve Police Batalion 101 and the Final Solution in Poland, Harper Collins Publishers, Inc/Aaron Asher Books, New York 1992), na åije rezultate se dobrim delom oslaça Danijel Goldhagen. 9 Specijalna policija u Beogradu 1941 – 1944.3 Ovu, åetvrtu kçigu o Beogradu posvetio je stradaçu Jevreja, prouåavajuñi glavne i na- jodgovornije aktere uniãteça Jevreja i çihove pomagaåe Gesta- po, Vermaht i kolaboracionistiåku specijalnu policiju. Gestapo (Geheime Staatspolizei-Tajna dræavna policija) bio je i u Srbiji jedan od nezamenÿivih instrumenata brutalne re- presije i zloåina. Sistematiånost, brojnost i sloæenost poli- cijsko-obaveãtajnog mehanizma, gusta mreæa agenata sa ogrom- nim resursima i neograniåenom moñi i upotrebom terora svake vrste, bile su osobenosti delovaça Gestapoa u okupiranom Beo- gradu. Boæoviñ je rekonstruisao çegovu organizacionu struktu- ru, markirao glavne aktere i ukazao na kÿuånu ulogu u spro- voœeçu antijevrejske politike i prakse. U Beogradu je, kao i drugde iza zidova Hitlerove “Evropske tvrœave”, u progonu i ubijaçu Jevreja posebno mesto zauzimala delatnost Operativne grupe (Einsatzgruppe), sa