Katedra Białorutenistyki Wydział Lingwistyki Stosowanej Uniwersytet Warszawski Radosław Kaleta Polsko-białoruska lapsologia glottodydaktyczna Warszawa 2015 Recenzenci Prof. dr hab. Hienadź Cychun (Narodowa Akademia Nauk Białorusi, Centrum Badań nad Kulturą Białoruską, Językiem Białoruskim i Literaturą Białoruską) Prof. dr hab. Ała Kożynawa (Białoruski Uniwersytet Państwowy, Katedra Językoznawstwa Teoretycznego i Słowiańskiego) Prof. UŁ dr hab. Grażyna Zarzycka (Uniwersytet Łódzki, Katedra Lingwistyki Stosowanej i Kulturowej) Nad książką pracowali Projekt graficzny okładki Jekatierina Kaleta Redakcja Magdalena Wanot-Miśtura Korekta Teresa Chylak-Schroeder Korekta tekstu białoruskiego Wolha Starascina Tłumaczenie na język angielski Anna Rędzioch-Korkuz Skład i łamanie Anna Semaniv Książka wydana ze środków Wydziału Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego Katedra Białorutenistyki Wydział Lingwistyki Stosowanej Uniwersytet Warszawski ul. Szturmowa 4, 02-678 Warszawa www.kb.uw.edu.pl Druk i oprawa: Raphael Sp. z o.o. ul. Traktorzystów 28D, 02-495 Warszawa ISBN 978-83-60951-15-6 © Radosław Kaleta Projekt graficzny okładki Jekatierina Kaleta Redakcja Magdalena Wanot-Miśtura Spis treści Korekta Teresa Chylak-Schroeder Przedmowa autorska 11 Korekta tekstu białoruskiego Wolha Starascina Wstęp 15 Tłumaczenie na język angielski Anna Rędzioch-Korkuz I. Przegląd literatury przedmiotu 27 Skład i łamanie Anna Semaniv 1. Kształtowanie się koncepcji błędu językowego 27 2. Koncepcje teoretyczne i poglądy badaczy 32 2.1. Franciszek Grucza 32 2.2. Witold Cienkowski 36 2.3. Hanna Komorowska 39 2.4. Aleksander Szulc 42 2.5. Grażyna Balkowska 45 2.6. Bożydar L.J. Kaczmarek 46 2.7. Krystyna Chomicz-Jung, Urszula Żydek-Bednarczuk 48 2.8. Ewa Lipińska 49 2.9. Anna Dąbrowska, Małgorzata Pasieka 49 2.10.Ryszard Jedliński 52 3. Słownikowe definicje błędu językowego 56 4. Prace analityczne 58 4 Polsko-białoruska lapsologia glottodydaktyczna II. Różnice między językiem białoruskim a językiem polskim 67 1. Alfabet 69 2. Akcent 69 3. Prasłowiańskie zbitki spółgłoskowe i l epentetyczne 70 4. Miękkie r (r’) 70 5. Samogłoski nosowe 70 6. Krótkie formy zaimków osobowych 71 7. Cząstka zwrotna -ся (się) 72 8. Wołacz 72 9. Formy czasu przeszłego 73 III. Typologia błędów w ramach polsko-białoruskiej lapsologii glottodydaktycznej 75 1. Błędy fonetyczne 76 1.1. Błędy akcentowe 76 1.1.1. Błędne akcentowanie całych wyrazów 77 1.1.2. Błędne akcentowanie połączeń przyimków z zaimkami jednosylabowymi 78 1.1.3. Błędne akcentowanie jednosylabowych form czasowników zaprzeczonych 78 1.1.4. Błędne akcentowanie wyrazów z cząstką zwrotną się 79 1.2. Błędna wymowa spółgłosek 80 1.2.1. Błędna wymowa spółgłoski w po spółgłoskach bezdźwięcznych 80 1.2.2. Błędna wymowa spółgłoski l 81 1.2.3. Błędna wymowa spółgłosek: h oraz ł 81 1.2.4. Błędna wymowa spółgłosek: dź, ć, ź, ś 83 1.2.5. Błędna wymowa wymian spółgłoskowych 83 1.2.6. Błędna wymowa grup spółgłoskowych 84 1.3. Błędna wymowa samogłosek 84 1.3.1. Błędna wymowa samogłoski o 84 Polsko-białoruska lapsologia glottodydaktyczna 5 1.3.2. Błędna wymowa samogłoski i 84 1.3.3. Błędna wymowa samogłosek: a, e, u 85 1.3.4. Akanie 86 1.3.5. Jakanie 87 1.4. Błędne odczytywanie wyrazów 88 2. Błędy ortograficzne 88 2.1. Błędna pisownia łączna 89 2.1.1. Błędna pisownia łączna cząstki zwrotnej się 89 2.1.2. Błędna pisownia łączna wyrażeń przyimkowych, partykuły nie, zaimków 90 2.2. Błędna pisownia rozdzielna 90 2.3. Błędne użycie łącznika 91 2.4. Błędna pisownia samogłosek 92 2.4.1. Błędna pisownia samogłosek: o, a, i 92 2.4.2. Błędna pisownia samogłosek: e oraz ę 93 2.4.2.1. Błędne zapisywanie e zamiast je 93 2.4.2.2. Błędne zapisywanie e zamiast ie 93 2.4.2.3. Błędne zapisywanie ę zamiast ię oraz ję 95 2.5. Błędna pisownia spółgłosek 96 2.5.1. Literówki 97 2.5.2. Błędna pisownia liter: ł oraz l 98 2.5.2.1. Błędne zapisywanie ł zamiast l 99 2.5.2.2. Błędne zapisywanie litery l 99 2.5.2.3. Błędne zapisywanie l zamiast ł 99 2.6. Błędna pisownia małej/wielkiej litery 100 3. Błędy interpunkcyjne 101 4. Błędy fleksyjne 104 4.1. Błędny rodzaj gramatyczny 104 4.2. Błędna końcówka fleksyjna 105 4.2.1. Dopełniacz liczby pojedynczej rodzaju męskiego 105 4.2.2. Celownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego 106 6 Polsko-białoruska lapsologia glottodydaktyczna 4.2.3. Biernik liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego 107 4.2.4. Narzędnik liczby pojedynczej 108 4.2.5. Mianownik liczby mnogiej 108 4.2.6. Biernik liczby mnogiej 109 4.3. Błędna postać wyrazu 110 4.4. Błędna postać tematu fleksyjnego 110 4.5. Błędny wzorzec odmiany 111 4.6. Błędne unieruchomienie fleksyjne 111 4.7. Błędne alternacje spółgłoskowe 111 4.8. Błędne formy zaimków osobowych 112 4.9. Nierozróżnianie rodzajów: męsko- i niemęskoosobowego 113 4.9.1. Rzeczowniki męskoosobowe 114 4.9.2. Czas przeszły 114 5. Błędy składniowe 116 5.1. Błędy w orzeczeniu prostym 116 5.2. Błędy w orzeczeniu imiennym 117 5.3. Błędy w rekcji czasownika 118 5.3.1.Dopełnienie bezprzyimkowe wyrażone błędnym przypadkiem 118 5.3.2. Dopełnienie przyimkowe wyrażone błędnym przypadkiem 120 5.3.3.Błędna zamiana dopełnienia bezprzyimkowego na przyimkowe 120 5.3.4.Błędna zamiana dopełnienia przyimkowego na bezprzyimkowe 120 5.4. Błędy w rekcji rzeczownika 120 5.5. Błędny przyimek w konstrukcjach okolicznikowych 122 5.6. Opuszczanie czasownika być w czasie teraźniejszym 122 5.7. Stosowanie konstrukcji rodzimej zamiast czasownika mieć 123 5.8. Błędne formy strony biernej 124 5.9. Błędne konstrukcje bezokolicznikowe 125 5.10. Błędne konstrukcje z zaimkami 125 5.11. Kalki składniowe 126 5.12. Zdania bezpodmiotowe 126 Polsko-białoruska lapsologia glottodydaktyczna 7 5.13. Błędne użycie liczebnika zbiorowego 127 5.14. Błędny szyk wyrazów 127 6. Błędy leksykalne 128 6.1. Kalki leksykalne 128 6.2. Nadawanie zwrotności czasownikom polskim 130 7. Błędy słowotwórcze 131 Zakończenie 133 Bibliografia 139 Streszczenie 161 Рэзюмэ 167 Summary 173 Książkę tę dedykuję mojej Kochanej Żonie Przedmowa autorska Niniejszą rozprawę poświęcono problematyce polsko-białoruskich błędów glottodydaktycznych, czyli wpływowi języka białoruskiego na powstawanie błędów glottodydaktycznych u Białorusinów uczących się języka polskiego jako obcego (na poziomie początkującym i zaawansowanym1). Badania prze- prowadzono wśród osób studiujących w Polsce i na Białorusi. W książce krótko opisano podstawowe fakty dotyczące języka białoruskie- go oraz porównano go z językiem polskim, ze wskazaniem podstawowych podobieństw i różnic. Przedstawiono również typologię błędów glottody- daktycznych oraz omówiono podstawowe pojęcia, takie jak błąd językowy i glottodydaktyczny czy interferencja. W dalszej części rozprawy po kolei analizowane są różne błędy glottodydaktyczne: fonetyczne, ortograficzne, interpunkcyjne, fleksyjne, składniowe, leksykalne oraz słowotwórcze. Uka- zano źródła powstawania poszczególnych błędów w konfrontacji z języ- kiem ojczystym studentów. 1 Niektóre materiały wykorzystane w niniejszej książce były analizowane w innych publikacjach autora (ich lista została zamieszczona w bibliografii; większość tekstów jest dostępna w Internecie) oraz w pracy magisterskiej: R. Kaleta, Analiza odchyleń od normy językowej u Białorusinów uczących się języka polskiego jako obcego, praca magisterska napisana pod kier. dr. hab. P. Garncarka, Centrum Języka Polskiego i Kultury Polskiej dla Cudzoziemców „Polonicum”, Wydział Polonistyki, Uniwersytet War- szawski, Warszawa 2009, 75 s. 12 Polsko-białoruska lapsologia glottodydaktyczna Książka adresowana jest głównie do glottodydaktyków2 w Polsce i na Białoru- si, zajmujących się procesem uczenia się języka polskiego przez Białorusinów, choć zawarte tu uwagi mają często charakter szerszy, gdyż mogą się odnosić do obywateli wielu państw byłego ZSRR czy nawet do wszystkich Słowian. Stąd właśnie rozprawa została napisana w języku polskim, by z wielu uwag natury ogólnej mogło skorzystać nie tylko wąskie grono specjalistów. Jednocześnie zamieszczono tu odnośniki do źródeł białoruskich oraz streszczenie w tymże języku. Książka może służyć pomocą także białoruskim studentom kierunków filologicznych, którzy myślą albo o doskonaleniu własnej polszczyzny, albo o zawodzie lektora. Gorące podziękowania za pomoc w przeprowadzeniu badań autor kieruje do Władz i Pracowników Centrum Języka Polskiego i Kultury Polskiej dla Cu- dzoziemców „Polonicum” Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wydziału Filolo- gicznego Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego w Mińsku. Ponadto autor serdecznie dziękuje Recenzentom oraz Pani Profesor Annie Dąbrowskiej za wnikliwą lekturę i cenne wskazówki, które pomogły znacznie ulepszyć pier- wotną wersję książki, a także Władzom Dziekańskim Wydziału Lingwistyki Stosowanej UW za dofinansowanie publikacji. 2 Autor będzie bardzo wdzięczny za przesyłanie pocztą elektroniczną na adres [email protected] wszelkich uwag dotyczących książki oraz informacji o ewentualnym powoływaniu się na nią. Errare humanum est… sentencja łacińska Osoba kreatywna może się mylić, ale dzięki kreatywności jej błędy stają się okazją do nauki. Valerio Albisetti WSTĘP Głównym celem niniejszej rozprawy jest opisanie polsko-białoruskiej lapso- logii glottodydaktycznej, czyli ukazanie mechanizmów powstawania różnego rodzaju błędów językowych występujących w języku polskim Białorusinów uczących się tego języka jako obcego. Chodzi więc o wybranie tych niepra- widłowości, przedstawienie zarówno warunków, w jakich powstały, jak i ich przyczyn, a także o sklasyfikowanie oraz nazwanie tych błędów. Wszystko po to, żeby sami uczący się oraz nauczyciele wiedzieli,