Cud nad Wisłą i nad Bałtykiem Piłsudski – Katyń – Solidarność István Kovács Cud nad Wisłą i nad Bałtykiem Piłsudski – Katyń – Solidarność przełożył Jerzy Snopek Warszawa 2016 Tytuł oryginału i podstawa przekładu: Kovács István, Csoda a Visztulánál és a Balti-tengernél. Piłsudski... Katyń... Szolidaritás. A XX. századi lengyel történelem sorsfordulói, Magyar Napló Kiadó Kft. 2012. Rozdział Historia na boisku futbolowym przełożono na podstawie pierwszego wydania: Kovács István, Csoda a Visztulánál és a Balti-tengernél. A XX. századi lengyel történelem sorsfordulói, Európa Könyvkiadó 2006. © Copyright by István Kovács, Budapest 2016 Tekst Cud nad Wisłą i nad Bałtykiem w wersji polskiej dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa ‒ Bez utworów zależnych 3.0 Polska. Treść licencji dostępna jest na stronie https://creativecommons.org/licenses/by-nd/3.0/pl/. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz Istvána Kovácsa, Jerzego Snopka i Muzeum Historii Polski w Warszawie. Przekład: Jerzy Snopek Recenzent: János Tischler Redakcja: Adrianna Jakóbczyk Korekta: Emilia Kolinko Skład i łamanie: Andrzej Bohun Projekt okładki: Emilka Bojańczyk / Podpunkt Druk: ZP Sindruk Opole Wydanie pierwsze Warszawa 2016 Wydawca: Muzeum Historii Polski w Warszawie www.muzhp.pl, [email protected], tel. 22 211 90 02 ISBN 978-83-65248-11-4 Publikacja dofi nansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Książka wydana w ramach Roku Kultury Węgierskiej 2016/2017 w Polsce objęta jest patronatem Węgierskiego Instytutu Kultury. SPIS TREŚCI Przedmowa do wydania polskiego ............................................................................... 7 Józef Piłsudski i odrodzenie państwa polskiego ........................................................ 9 Mąż stanu czy dezerter? W 125. rocznicę urodzin Edwarda Rydza-Śmigłego ...... 97 Traktat o nieagresji i braterstwo broni. Czwarty rozbiór Polski .................................. 115 Od bitwy o Narwik do bitwy pod Monte Cassino ....................................................... 135 Katyń. Wiosna tragicznych wydarzeń i dziesięciolecia kłamstw ................................ 157 Podziemna sieć oświatowa w Polsce w okresie II wojny światowej .......................... 175 Kryptonim „ŻEGOTA”. Wiarygodność i kwestionowanie pewnego stereotypu, czyli Polacy pomagający Żydom w czasie II wojny światowej ........................................... 197 1688 dni i nocy Auschwitz. Krucha samoobrona i całkowita bezbronność ................. 225 Stalin i powstanie warszawskie .................................................................................... 251 Proces szesnastu. Likwidacja polskiego państwa podziemnego ............................... 269 Pogrom kielecki. Czy „zdrowe społeczeństwo da się wieść na pasku interesu wroga?” ........................................................................................................................ 279 Władysław Gomułka i wydarzenia roku 1956 w Polsce ............................................. 293 Polski rok 1968 – przesłanki i skutki .......................................................................... 313 Cud nad Bałtykiem ...................................................................................................... 327 Górnicze lampki na krzyżu Chrystusa. Co się zdarzyło 16 grudnia 1981 roku w Katowicach? ........................................................................................................... 341 Od końca wojny do końca stanu wojennego ................................................................ 351 Osobisty epilog. Historia na boisku futbolowym ......................................................... 381 Kalendarium historii Polski XX wieku ........................................................................ 395 Bibliografi a ................................................................................................................... 463 Indeks nazwisk ............................................................................................................. 475 Przedmowa do wydania polskiego yróżnikiem mojego pokolenia, nie wiedzieć czemu określanego na Wę- W grzech mianem wielkiej generacji, było to, że w latach sześćdziesiątych podróżowaliśmy po Polsce autostopem. Kilkadziesiąt tysięcy wówczas mło- dych Węgrów ma w życiorysie to jedyne w swoim rodzaju przeżycie pokole- niowe. Pod jego wpływem kilkuset moich rówieśników nauczyło się języka polskiego. Przyjaźń Polaków, zachowujących w wiernej pamięci węgierski Październik 1956 roku, powodowała rozbudzanie się w nas samoświadomości i łączącego się z nią zainteresowania polską historią. Nie było to nawet trud- ne, bo nasi rodzice czy dziadkowie już wcześniej zdążyli nam powiedzieć, kto to był Józef Piłsudski, jak hitlerowskie Niemcy i stalinowski Związek Sowiec- ki podzieliły się Polską i jaki dramat rozegrał się w głębi katyńskich lasów... O solidarności okazywanej Węgrom przez Polaków jesienią 1956 roku my, któ- rzy wówczas staliśmy się nagle dorośli, zachowaliśmy jeszcze odpryski wspo- mnień, natomiast o tragicznym osamotnieniu powstania warszawskiego słyszeli- śmy nieustannie podczas naszych podróży po Polsce. Transformacja ustrojowa, która dokonała się w 1989 roku, uświadomiła mi, że krucha wolność, która nagle nas nawiedziła, witryny sklepów pełne niespo- dziewanych towarów czy paszport ważny na wszystkie kraje świata nadzwyczaj łatwo koją naszą pamięć i sprawiają, że człowiek szybko skłonny jest zapomnieć. Postanowiłem wtedy, że będę walczył z zapominaniem, że opiszę swym roda- kom wszystkie przełomowe wydarzenia dwudziestowiecznej Polski, w swym tragizmie i w swojej chwale ważne i pouczające również dla nas. Opowiem o spełnionym śnie Piłsudskiego, upartej walce o wyjście Polski ze zniewolenia, o błyskawicznych narodzinach paktu Ribbentrop‒Mołotow i dramatycznym boju osamotnionej Polski z dwoma najeźdźcami we wrześniu 1939 roku. Mój pierw- szy tekst z tego zamierzonego cyklu powstał w 1989 roku i dotyczył tragedii katyńskiej, która wzbudziła wówczas powszechne zainteresowanie. Następne powstawały co roku lub co dwa lata. 7 W końcu 2005 roku Maciej Szymanowski, dyrektor Instytutu Polskiego w Budapeszcie, zaproponował mi, abym swoje pisma, poświęcone historii Polski XX wieku, zredagował w formie książki, której publikacji podejmie się renomo- wane wydawnictwo Európa Könyvkiadó. (Kilka lat później, już jako dyrektor Instytutu Polskiego w Pradze, przyczynił się do wydania tej książki także w ję- zyku czeskim). Na Węgrzech książka Cud nad Wisłą i nad Bałtykiem odniosła nadspodzie- wanie duży sukces. Druga, poszerzona edycja ukazała się w 2012 roku przy wsparciu Romana Kowalskiego, ambasadora polskiego w Budapeszcie. Nigdy nie myślałem o wydaniu tej książki w Polsce, choć kilka moich prac historycznych ukazało się już tam w ostatnich latach nakładem Ofi cyny Wydaw- niczej RYTM: Polacy w węgierskiej Wiośnie Ludów 1848–1849 (1999), Józef Bem – bohater wiecznych nadziei (2002), Nieznani polscy bohaterowie powsta- nia węgierskiego 1848–1849 (2010). Te trzy książki wyrosły jednak z moich badań źródłowych i dotyczyły zagadnień, którymi zajmuję się od lat jako zawo- dowy historyk. Pan Stanisław Machała z Jarosławia, wielki orędownik węgiersko-polskiej przyjaźni, poznawszy moje wymienione wyżej prace, poszukiwał wytrwale moż- liwości udostępnienia rodakom również tej książki, poświęconej jakże bogatym i dramatycznym dziejom Polski XX stulecia. I w końcu mu się udało, w dużej mierze zapewne dzięki temu, że zdołał pozyskać dla sprawy panią dyrektor Do- rotę Janiszewską-Jakubiak. Przypuszczam, że zaletą tej książki może być przede wszystkim eseistyczny styl, którego uczyłem się od Mariana Brandysa jako tłumacz jego dzieła zatytu- łowanego Kozietulski i inni. Dlatego z radością przyjąłem wiadomość, że mój przyjaciel Jerzy Snopek ‒ mimo wielu własnych projektów i wcześniejszych zo- bowiązań ‒ podjął się przetłumaczenia tej książki na język polski. Wszystkim, którzy przyczynili się do jej wydania, także pracownikom wydawnictwa Mu- zeum Historii Polski, składam serdeczne podziękowania. István Kovács 8 JÓZEF PIŁSUDSKI I ODRODZENIE PAŃSTWA POLSKIEGO 150 lat historii polskiej nie zrobiło z więzienia nic innego, jak tylko życie codzienne ludzi. W Polsce więzienie jest stałym, codziennym jak gdyby towarzyszem myśli ludzkiej. Nastanie pokój. Są w życiu narodów i państw zmagania, które nigdy nie ustają. Polskę na równi z innymi narodami oczekuje walka we wszechświatowych zapasach o pierwszeństwo w dziedzinie organizacji i kultury. Józef Piłsudski Oto generał Piłsudski, o którym mniej dotąd wiedzieliśmy niż o Poniatowskim, robił w swym kraju rewolucję, choć przecież od dawna już nie ma rosyjskiego cara i nie ma białej Syberii w codziennej historii… Gyula Krúdy ak dowiódł tego trzeci rozbiór Rzeczypospolitej Obojga Narodów, do którego J doszło w 1795 roku, z mapy można zetrzeć nawet drugie co do wielkości państwo Europy. Ten olbrzymi kraj, powstały w 1386 roku w następstwie unii Królestwa Pol- skiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, zajmował w latach trzydziestych XVII wieku bez mała milion kilometrów kwadratowych. Minęło zaledwie kilka dziesię- cioleci i oto w połowie tegoż stulecia, w rezultacie niszczących wojen ze Szweda- mi, Rosjanami, Kozakami, Tatarami, Turkami, a także konfl iktów wewnętrznych, od państwa polsko-litewskiego oderwały się Prusy Książęce (Prusy Wschodnie), a w granicach Imperium Rosyjskiego znalazły się położone na lewym brzegu Dniepru terytoria ukraińskie, łącznie z Kijowem. Wszelako nawet po tych stra- tach państwo polsko-litewskie pozostało