WŁADYSŁAW GRAF OOSSTTRRZZE ESSZZÓÓWW URZĘDY M IEJSKIE W 15-lecie reformy administracyjnej kraju ~ 1 ~ SSPPIISS TTRREEŚŚCCII Wstęp ……………………………………………………………… str. 2 I. Początki administracji miejskiej ……….........………..…..... str. 3 II. Od XVI do XVIII wieku ……......…...…………..…………… str. 5 III. W czasie zaboru pruskiego …………………......…..…..……. str. 7 IV. W okresie międzywojennym 1919 – 1939 ……..…....……..… str. 11 V. Podczas okupacji hitlerowskiej ………………………..……. str. 20 VI. Po drugiej wojnie światowej: …….….………….……..….... str. 22 VII. Struktura organizacyjna ……...………....…………….…..... str. 46 VIII. Herby miasta Ostrzeszowa ………...……………...….…… str. 50 IX. Partnerstwo z zagranicą ……....……….......……....….....…. str. 55 Posłowie ……......................... ........…........……….....….......… str. 62 Źródła i materiały …….....……..………......…......………......… str. 63 ~ 2 ~ WW SS TT ĘĘ PP W dziejach Ostrzeszowa, w jego przemianach od średniowiecza po czasy dzisiejsze, zachodziły zmiany w administrowaniu i zarządzaniu, wpierw miejscowością, później miastem przez właścicieli lub wybieralne osoby – przez wójtów, burmistrzów, rajców miasta oraz społeczeństwo. Na przestrzeni wieków zmiany w zarządzaniu Ostrzeszowem kształtowały procesy przemian życia społecznego, jakie zachodziły w regionie, kraju i Europie. Dla poznania zwyczajów dawnych pokoleń, powstawania władzy lokalnej oraz urzędów zarządzających miastem i gminą Ostrzeszów, celowym jest spisanie historii przemian w administrowaniu miastem od czasów dawnych do czasów dzisiejszych – dla świadomości mieszkańców i następnych pokoleń. Autor ~ 3 ~ I. POCZĄTKI ADMINISTRACJI MIEJSKIEJ Ostrzeszów, zanim doszło do wykształcenia się ośrodka miejskiego, był osadą wiejską. W ujęciu mikroregionu ostrzeszowskiego należy odnotować bliską odległość osady ostrzeszowskiej od szlaku bursztynowego prowadzącego przez Kobylą Górę, Parzynów, Olszynę, Zajączki, Przedborów, Kotłów, Kalisz. W ujęciu mikroregionu ostrzeszowskiego, który nie leżał bezpośrednio na szlaku bursztynowym, lecz wywierał wpływ na osadnictwo ostrzeszowskie i jego bliską okolicę, można upatrywać początków osadnictwa na ziemi ostrzeszowskiej. Istnieją sugestie, że Ostrzeszów pierwotnie należał do Śląska – w XI i XII w. Włączenie Ostrzeszowa w ramy Wielkopolski przypisuje się Władysławowi Odyńcowi księciu Wielkopolski w 1211 roku w kasztelanii kaliskiej. Dzieje Ostrzeszowa notują przemiany własnościowe tego mikroregionu, wskazując na Kazimierza Opolskiego (1230), Henryka Brodatego (1234), Bolesława Pobożnego (1244) Przemysława II (1283), Henryka III księcia głogowskiego (1306). Dopiero Władysław Łokietek w czasie walki o opanowanie Wielkopolski w 1314r. przejął pod swoje panowanie ziemię ostrzeszowską. Dynamika procesu osadniczego zmieniała Ostrzeszów w ośrodek miejski z mikroregionem ostrzeszowskim. Miasto powstało ze Starego Ostrzeszowa (”antiquum Schittperg Sive Ostrzeschow’’), wsi Bertoldów oraz miasteczka Borek. Istnieje kilka wersji dotyczących określenia czasu lokacji miasta i jego ustroju. Historycy wzmiankują, że lokacji dokonał król Przemysław II około 1283 r. pod nazwami Siltperch (Schildberg) i Ostrzeszów. Znacznie późniejsza wiadomość o lokacji miasta datowana w 1661r. podaje, że u schyłku XIV w. Ostrzeszów otrzymał przywilej lokacyjny z rąk króla Ludwika Węgierskiego, prawdopodobnie jako dokument wtórny, bowiem pierwotny uległ zniszczeniu. Na czele Ostrzeszowa, będącego wpierw miastem książęcym, później królewskim, stał wójt dziedziczny (advocatus). Wójt jako urzędnik książęcy w imieniu ~ 4 ~ księcia sprawował władzę wykonawczą i sądowniczą. Wójtowie posiadali szerokie kompetencje, otrzymywali znaczne uposażenia oraz partycypowali w dochodach miejskich. Z początkowego okresu rozwoju Ostrzeszowa brak jest informacji o istnieniu form samorządu miejskiego. Reprezentantem władzy w mieście był wójt zależny wyłącznie od panującego. Przyjmując, że wówczas obowiązywały przepisy prawa magdeburskiego i pochodnego od średzkiego, powoływano ławników do rozpatrywania spraw sądowniczych, co wskazuje na pierwszy przejaw reprezentacji mieszczaństwa we władzach miasta. Ostrzeszów jako ośrodek miasta królewskiego miał charakter miasta publicznego, także prywatno-prawnego. Ustrój późnośredniowiecznego miasta był pod władzą dziedzicznego wójta od czasu lokacji, która zaczęła słabnąć w drugiej połowie XIV w. Wówczas przejawiała się tendencja do likwidacji dziedzicznego urzędu wójtowskiego przez wykupienie go przez istniejącą już radę miejską, z obieralnym burmistrzem na czele. Wtedy urząd wójtowski ustąpił na rzecz starosty, który miał jeszcze wpływ na sprawy miejskie i ogólny nadzór nad miastem. Radzie miejskiej dano większą swobodę w organizowaniu wewnętrznego życia miasta, rozszerzając jej kompetencje. Ta ewolucja szła w kierunku przejęcia uprawnień sądowniczych oraz możliwości rozwoju handlu i rzemiosła. Najstarszy ślad potwierdzający istnienie władzy miejskiej w Ostrzeszowie zachował się w przywileju Władysława Opolczyka z 1386r., w którym wspomina się o rajcach. Siedzibą władz miejskich, gdzie przechowywano także archiwum miejskie, był ratusz usytuowany na środku rynku. Kiedy dokładnie został zbudowany i w jakiej formie architektonicznej, nie zdołano ustalić. Prawdopodobnie był to ratusz drewniany i wybudowany już w XIV w. Około 1700 roku, po odbudowie po pożarze, uległ zniszczeniu podczas najazdu szwedzkiego – później odbudowany już jako murowany i kilkakrotnie przebudowywany. Rada miejska była organem wybieralnym, złożonym z czterech rajców z burmistrzem na czele (magister civium). W odnotowanych przez historyków źródłach podaje się, że w 1455 r. burmistrzem był Jan Plaskota, właściciel barci w Olszynie, a w 1519 r. Wojciech Malinka. Kompetencje Rady Miejskiej były rozległe, co regulowały uchwały zwane wilkierzami, czyli statutami. Niestety, średniowieczne wilkierze ostrzeszowskie nie są znane. Nie wiadomo również, kiedy została założona kancelaria miejska, którą prowadził powoływany pisarz miejski. W czasie II wojny ~ 5 ~ światowej zaginęły akta kancelarii miejskiej z początku XV w. Istnienie kancelarii miejskiej poświadcza używana przez miasto własna pieczęć, odciśnięta na dokumentach pochodzących z lat 1511-1571. Zapewne powstała ona jeszcze przed XIV wiekiem i przedstawiała głowę orła w koronie, zwróconego na prawo, wokół którego umieszczono trzy gwiazdy. W otoku pieczęci był napis: „Sigilium: civitas ostrzeschoviensis”. Rysunek na pieczęci dał podstawę do powstania herbu miasta, który w późniejszych wiekach kilkakrotnie jeszcze się zmianiał. II. OD XVI DO XVII WIEKU Od XVI w. ustrój prawny i władze miejskie Ostrzeszowa ulegały zmianom współzależnie od reformacji i stosunków kościelnych, zabudowy miasta, wzrostu liczby ludności, nadzoru starostwa. W mieście można było odnotować zjawisko dwuwładzy: administracyjnej, tj. rady miejskiej z burmistrzem i sądowniczej z ławą wójtowską z wójtem na czele. Władza wójtowska wywodziła się od dawnego zasadźcy, tj. przedsiębiorcy ściągającego osadników i organizującego życie w mieście. Otrzymywał on znaczne uprawnienia sądowe, a także obszary ziemi. Napływająca szlachta, tworząc swoje folwarki, stopniowo wykupywała ziemie wójtowskie. W XVI stuleciu wielu szlachciców wywodziło się z dawnych wójtów, a ci co pozostali w mieście, mieli znaczne wpływy na życie mieszkańców, ponieważ dysponowali funduszami miejskimi. W Ostrzeszowie urzędujący starosta grodzki nie doprowadził do wykupu wójtostwa. Wtedy burmistrz jako przewodniczący rady miejskiej i organ samorządu miejskiego wraz z radą zarządzał majątkiem miejskim i sprawował sądownictwo w sprawach cywilnych. Miasto było zamożne, posiadało m. in. komorę celną. W 1645r. na prośbę miasta król Władysław IV udzielił mieszczanom prawa wyboru magistratu, tj. organu zarządu miasta. Burmistrza i 4 rajców wybierali sami mieszczanie. Po wyborach starosta od nowo wybranych rajców odbierał przysięgę i wręczał im klucze do miasta. Wybory odbywały się 29 września, w dniu św. Mikołaja, a kadencja władz miejskich trwała tylko rok. Jak dowiedli historycy, wybory do władz miejskich niekiedy były bardzo burzliwe. O ostrzeszowskich burmistrzach z tego okresu wiemy bardzo ma ło. Na początku XVII w. funkcję tę pełnił organista fary – Błażej. Około 1640r. burmistrzem ~ 6 ~ był Piotr Perzyński, w 1688r. Jakub Łąkowicz, a w połowie XVIII w. Walenty Nadolski, którego działalność charakteryzowała się wieloma nieprawościami i narzucaniem mieszczanom bezprawnych podatków. Podobnie postępowali, niestety, kolejni burmistrzowie, którzy zamiast dbać o interes miasta, myśleli o własnych dochodach i gromadzeniu majątku. Do takich niechlubnych postaci należy zaliczyć burmistrzów z połowy XVIII w. - Jakuba Pańczyka i Kaspra Gorgolewskiego. W Ostrzeszowie istniało też przedstawicielstwo plebsu jako tzw. „trzeci porządek władzy”. Informują o tym wzmianki zachowane z połowy XVII w., według których w roli trybunów plebejskich występowali Jakub Falbierz i Jan Płóciennik. Do zarządzania miastem powołano urzędników: pisarza miejskiego, oskarżyciela miejskiego (instygatora), kasjera miejskiego i woźnego. Dla ochrony i bezpieczeństwa władz miejskich angażowano pachołków miejskich, zwanych także sługami miejskimi oraz dwóch stróżów miejskich. W tym czasie występowały antagonizmy, a nawet zdarzały się starcia uliczne i potyczki między mieszczanami i ludźmi starosty, na tle czerpania kosztem miasta dochodów z nakładanych podatków. Przykładem takich postaw był ostry konflikt w połowie XVIII w. pomiędzy starostą i mieszczaństwem oraz okolicznymi chłopami. Szczególnie chłopi z Siedlikowa i Zajączków w latach