Opracowanie strategii rozwoju Gdańskiego Obszaru Metropolitalnego do 2030 roku Diagnoza Diagnoza ogólna stanu rozwoju sektorowa obszaru metropolitalnego Tomasz Brodzicki, Krystyna Gawlikowska-Hueckel, Tomasz Komornicki Gdańsk 2014 2 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego Diagnoza Diagnoza ogólna stanu rozwoju sektorowa obszaru metropolitalnego Tomasz Brodzicki, Krystyna Gawlikowska-Hueckel, Tomasz Komornicki Gdańsk 2014 5 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego Spis treści 1. Wprowadzenie 9 2. Kluczowe wnioski 11 2.1 Najważniejsze ustalenia 11 2.2 Kluczowe rekomendacje 21 3. Executive summary 33 3.1 Key finding 33 3.2 Policy recommendations 44 4. Ramy i zasadnicze wyzwania dla rozwoju Obszaru Metropolitalnego 57 4.1 Ramy ogólne i uwarunkowania rozwoju Obszaru Metropolitalnego 57 4.2 Zasadnicze problemy w rozwoju OM – drzewa problemów 60 6 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego 5. Gospodarka i nauka, przedsiębiorczość i innowacyjność, internacjonalizacja OM 67 5.1 Charakterystyka rozwoju gospodarczego OM 67 5.2 Internacjonalizacja OM 79 5.3 Podsumowanie 84 6. Przestrzenne uwarunkowania i problemy rozwoju OM (środowisko, infrastruktura, układ funkcjonalny) 87 6.1 Stan i zagrożenia dla środowiska naturalnego 87 6.2 Bezpieczeństwo energetyczne OM 91 6.3 Pokrycie planistyczne w obrębie OM 93 6.4 Infrastruktura transportowa OM 94 6.5 Układ osadniczo - funkcjonalny 99 7. Uwarunkowania społeczne, demograficzne i rynek pracy 105 7.1 Wprowadzenie 105 7.2 Demograficzno-osadnicze uwarunkowania rozwoju OM i migracje 108 7.3 Rozwój zasobów ludzkich w OM 121 7.4 Włączenie i rozwój kapitału społecznego OM 126 7 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego 8. Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju OM 133 8.1 Wprowadzenie 133 8.2 Współpraca JST w ramach OM 137 8.3 Współpraca samorząd - sektor biznesu w ramach OM 142 8.4 Współpraca sektor nauki - biznes 144 8.5 Zarządzanie wieloszczeblowe i partnerstwo terytorialne w praktyce OM 145 8.6 Wyniki badania ankietowego JST z OM 154 8.7 Identyfikacja podstawowych problemów związanych z zarządzaniem w OM 157 8.7.1. Infrastruktura transportowa i transport publiczny 158 8.7.2. Władztwo planistyczne a integracja działań prorozwojowych 159 8.7.3. Współpraca gmin 160 8.7.4. Gospodarka lokalna i metropolitalna a zarządzanie rozwojem 161 9. Benchmarking rozwoju OM 165 9.1 Wprowadzenie 165 9.2 Benchmarking krajowy OM 168 8 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego 9.3 Benchmarking międzynarodowy 171 9.4 Benchmarking metod zarządzania OM 173 9.5 Podsumowanie 178 10. Zróżnicowanie wewnętrzne OM 181 11. SWOT parametryczny Obszaru Metropolitalnego 191 12. Rekomendacje 199 13. Spis literatury 215 14. Spis skrótów 235 15. Załączniki 239 9 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego 11 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego Wprowadzenie Diagnoza ogólna stanu Obszaru Metropolitalnego (OM) powstała na podstawie 10 diagnoz szczegółowych, które zo- stały opracowane przez zespół autorów, pracowników Insty- tutu Rozwoju w Sopocie, Instytutu Geografii i Przestrzenne- go Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk w Warszawie oraz ich ekspertów zewnętrznych. Autorami diagnoz sekto- rowych byli (w kolejności alfabetycznej): Jerzy Bański, Anna Błażewicz-Stasiak, Tomasz Brodzicki, Konrad Czapiewski, Bożena Degórska, Marek Degórski, Krystyna Gawlikowska-Huec- kel, Tomasz Grabowski, Jakub Kwiatkowski, Tomasz Komornic- ki, Rafał Wiśniewski, Piotr Rosik, Cezary Obracht-Prondzyński, Michał Przybyłowski, Piotr Siłka, Przemysław Śleszyński, Krzysz- tof Stachura, Marcin Stępniak, Piotr Tamowicz, Stanisław Umiń- ski, Beata Zielińska. Diagnoza ogólna ma charakter syntetyczny, przedstawio- no w niej tylko najważniejsze problemy, ograniczenia, wyzwa- nia i perspektywy rozwoju OM. Dokładną analizę wszystkich poruszanych problemów można znaleźć w poszczególnych dia- gnozach szczegółowych. 12 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego 13 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego Kluczowe wnioski Najważniejsze ustalenia 1. Rozwój OM w historii podlegał skomplikowanym proce- som, w wyniku których powstała aglomeracja zróżnico- wana pod względem społeczno-gospodarczym, oparta na rozwoju funkcji wynikających z granicznego położe- nia, zarówno pod względem uwarunkowań fizyczno-ge- ograficznych (naturalne funkcje portowe), jak i politycz- nych (biegun wzrostu o silnym znaczeniu geopolitycznym). OM jest dziś najważniejszym ośrodkiem miejskim po- łożonym w północnej Polsce i jednocześnie w połu- dniowej części basenu Morza Bałtyckiego o regional- nej, lecz ponadnarodowej, sile oddziaływania. Stanowi jednocześnie centrum gospodarcze Pomorza. OM jest za- tem położony peryferyjnie w układzie ogólnoeuropejskim, lecz centralnie z perspektywy bałtyckiej. 2. Aglomeracja jest ośrodkiem policentrycznym opartym przede wszystkim na potencjale gospodarczym rdzenia: Gdańska, Gdyni i Sopotu (Trójmiasto) oraz mniejszych 14 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego ośrodków wzrostu położonych w jego bezpośrednim otoczeniu (Tczew, Pruszcz Gdański, Kartuzy, Rumia, Reda, Wejherowo, Puck, Lębork). Policentryczność i dwubiegu- nowość obszaru należy uznać jednocześnie za jego zale- tę, jak i wadę oraz jako zasadniczy czynnik wyróżnia- jący na tle innych metropolii polskich. Zasięg oddziały- wania OM różni się między poszczególnymi funkcjami go- spodarczymi i/lub metropolitalnymi. OM decyduje w du- żym stopniu o dynamice rozwoju województwa pomor- skiego i jest dla tego regionu kluczowy. 3. Jednym z głównych zasobów OM jest środowisko przy- rodnicze. Składają się na to: nadmorskie położenie, uroz- maicona polodowcowa rzeźba i związane z tym walory krajobrazowe. Podlega ono stałej presji, związanej głów- nie z procesami j suburbanizacji oraz z inwestycjami in- frastrukturalnymi. Presja jest szczególnie niebezpieczna w obrębie korytarzy ekologicznych. 4. Zagadnienia związane z jakością środowiska odgrywa- ją kluczową rolę dla rozwoju OM z punktu widzenia za- bezpieczenia wysokich standardów życia jego miesz- kańców. Walory i zasoby środowiska decydują między innymi o kierunkach rozwoju przestrzennego urbaniza- cji, stanie sanitarnym obszarów zurbanizowanych, po- tencjale turystycznym i rekreacyjnym obszarów otwar- tych oraz bezpieczeństwie przeciwpowodziowym. Zagro- żeniem jest jakość powietrza (szczególnie na skutek ni- skiej emisji), wód powierzchniowych (w tym wód Zato- ki Gdańskiej), a także produkcja i składowanie odpadów. Ponadto na terenie OM występują duże zagrożenia po- wodziowe (szczególnie na Żuławach Wiślanych), a lokal- nie także zagrożenia związane z osuwiskami, huragana- mi i pożarami torfowisk. 5. W OM i w jego otoczeniu brakuje dużych, systemowych źródeł energii, co oznacza znaczące uzależnienie od zewnętrznych dostaw energii elektrycznej. Obecnie trwają prace związane z wyborem lokalizacji pierw- szej elektrowni jądrowej w Polsce; wśród analizowa- nych lokalizacji dwie znajdują się w obszarze uzupełnia- 15 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego jącym OM – w gminach Krokowa i Gniewino (Żarnowiec) oraz Choczewo. Trwają też przygotowania do budowy źró- dła opalanego węglem kamiennym – Elektrowni Północ w gminie Pelplin (powiat tczewski). 6. OM charakteryzuje się znaczącym potencjałem dla roz- woju energetyki odnawialnej. W porównaniu do innych obszarów metropolitalnych OM wyróżnia się potencjałem energii wiatru, energią słoneczną (szczególnie w części południowej OM). Potencjał ten może stanowić podsta- wę do rozwoju źródeł rozproszonych i energetyki prosu- menckiej. 7. Zmiany demograficzne zachodzące na obszarze OM wpi- sują się w szerszy proces przemian ludnościowych na po- ziomie krajowym. OM wyróżnia się w sposób pozytyw- ny na tle innych obszarów metropolitalnych (np. Wro- cławia czy Poznania). Proces depopulacji zachodzi tu jedynie w rdzeniu OM i kilku innych gminach. Zdecydo- wana większość gmin w OM odznacza się stagnacją licz- by ludności, ale z tendencjami wzrostowymi. Największa dynamika przyrostu naturalnego dotyczy zachodniej czę- ści OM, gdzie nadal żywe są tradycje dużej, wielodzietnej rodziny. To przede wszystkim Kaszuby stanowią o po- tencjale demograficznym całego OM. 8. Kluczowym wyzwaniem OM w kontekście demograficz- nym będzie proces starzenia się społeczeństwa. Spo- łeczeństwo OM wkroczyło w fazę starości demograficz- nej. Ośrodki osadnicze OM są silnie zróżnicowane pod względem struktury wieku w zależności od ich wielko- ści. Wyraźnie starsze demograficznie są miasta OM. Sta- rość demograficzna miast spada wraz z ich wielkością, podczas gdy w przypadku wsi tendencja jest odwrotna. Przemiany demograficzne powodują również zmiany za- sobów pracy. Spadek odsetka osób w wieku produk- cyjnym obserwowany jest we wszystkich strefach OM. 9. W warunkach niskiej stopy urodzeń to migracje pozo- stają kluczowym czynnikiem zmian demograficznych, zwłaszcza w strefach suburbanizacji i w regionach de- 16 Diagnoza ogólna stanu rozwoju obszaru metropolitalnego populacyjnych. Pozytywnym zjawiskiem dla OM jest jego stosunkowo duża zlewnia migracyjna, wykraczająca poza granice województwa pomorskiego. Dowodzi to silnego oddziaływania i atrakcyjności osiedleńczej OM. Z dru- giej strony zagrożeniem jest odpływ migracyjny z OM, szczególnie migracja zarobkowa do państw UE. 10. Dochodzi do dekoncentracji ludności wewnątrz OM, tj. zmniejszania się liczby ludności w rdzeniu, a wzrostu lud- ności na obszarach podmiejskich. Związane z tym roz- praszanie zabudowy jest najpoważniejszym problemem osadniczym OM. Powoduje