Michał Lubina Birma: centrum kontra peryferie Kwestia etniczna we współczesnej Birmie (1948 – 2013) Kraków 2014 © Copyright by Michał Lubina Publikacja dofinansowana przez Towarzystwo Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego Recenzja: dr hab. Hubert Królikowski, prof. UJ Konsultacje naukowe: dr hab. Bogdan Góralczyk, prof. UW dr Grażyna Szymańska-Matusiewicz Magdalena Kozłowska Redakcja techniczna: Wojciech Marcinek ISBN 978-83-937321-9-7 Wydawca: Krakowska Oficyna Naukowa TEKST 31-216 Kraków, Bobrzeckiej 9, www.kon-tekst.pl Druk: Eikon Plus, Kraków Nakład: do 200 egz. Rodzicom, którzy nauczyli mnie ciekawości i szacunku do świata w podzięce za nieustanne wsparcie Spis treści Wstęp 9 Rozdział I. Birma w ujęciu teoretyczno-metodologicznym i historiografii 13 Periodyzacja i struktura pracy 13 Krytyka źródeł 28 Uwagi odnośnie pisowni i nazw własnych 32 Birma czy Mjanma (Myanmar)? 33 Rozdział II. Charakterystyka etniczna Birmy 37 Najważniejsze grupy etniczne Birmy 41 Rozdział III. Birma do 1948 roku. Przyczyny konfliktu centrum – peryferie 57 Od centrum ku peryferiom. Charakter prekolonialnej monarchii birmańskiej 57 „Dwie Birmy”. Kolonializm a kwestia etniczna 60 Birmański ruch narodowy a kwestia etniczna 69 Okupacja japońska (1942-1945) 77 W przededniu niepodległości (1945-1948) 85 Podsumowanie 99 Rozdział IV. Kwestia etniczna w parlamentarnej Birmie (1948-1962) 101 Sytuacja wewnętrzna w kraju w latach 1948-1962 102 Początek wojny domowej 106 Komuniści 107 Karenowie. Konflikt „lewicowców” i „prawicowców” w armii 109 Walki birmańsko-kareńskie. Oblężenie Rangunu (1949) 114 Sytuacja wewnętrzna w latach 50-tych. Wzrost znaczenia armii 119 Inwazja Kuomintangu (1950) 123 Sytuacja wewnętrzna w Birmie w połowie lat 50-tych 127 5 Pierwszy zamach stanu armii (1958) i rząd przejściowy generała Ne Wina (1958-1960) 135 Cywilne Interregnum (1960-1962) 138 Drugi zamach stanu Ne Wina (1962) 145 Podsumowanie 147 Rozdział V. „Birmańska droga do socjalizmu” a kwestia etniczna (1962-1988) 149 „Birmańska droga do socjalizmu”. Polityka Ne Wina 149 Wojna domowa w początkowym okresie rządów armii (1962-1967) 154 „Cztery cięcia” 158 Birmańscy komuniści i Rewolucja Kulturalna w Birmie 160 Dowództwo Północno-Wschodnie 163 Powrót U Nu 167 Narodowy Front Demokratyczny (1976) i Karenowie 172 Komuniści i Kaczinowie (połowa lat 70-tych – 1988) 176 Płaskowyż Szan i pozostała północnowschodnia część kraju (lata 70-te – 1988) 181 Podsumowanie 186 Rozdział VI. Nowa junta a kwestia etniczna (1988-2011) 189 Rok 1988 189 Nowa Junta 191 Armia i opozycja demokratyczna 193 Exodus studentów 196 Rozpad Komunistycznej Partii Birmy (1989) 199 Porozumienia o wstrzymaniu ognia 201 „Przykręcenie śruby” i konstytucja 2008 roku 211 Siły Ochrony Pograniczna i „incydent w Kokangu” 214 Birmanizacja mniejszości etnicznych w dwudziestoleciu nowej junty 216 W cieniu Chin 223 Podsumowanie 224 Rozdział VII. „Odwilż birmańska” a kwestia etniczna (2011-2013) 227 W stronę zmian 227 „Birmańska odwilż” 228 Oddalający się Panlong II 230 6 Nowe porozumienia o wstrzymaniu ognia 233 Kaczinowie. Casus KIO i rola Chin 238 Rohingya i pełzający konflikt buddyjsko-muzułmański 243 Podsumowanie 250 Podsumowanie kwestii etnicznej w Birmie 253 Indeks osobowy 257 Bibliografia 261 Załączniki 283 Załącznik Nr 1. Zmiany nazewnictwa birmańskiego 283 Załącznik Nr 2. Oficjalna lista narodowości Republiki Związku Mjanmy (Birmy) 284 Załącznik Nr 3. Krytyka oficjalnej listy narodów Birmy 285 Załącznik Nr 4. Akronimy 292 Załącznik Nr 5. Zjednoczone fronty 297 Załącznik Nr 6. Porozumienia o wstrzymaniu ognia do roku 2011 299 Załącznik Nr 7. Nowe porozumienia o wstrzymaniu ognia od 2011 roku (po rozpoczęciu „odwilży politycznej”) 301 Załącznik Nr 8. Profil organizacji zbrojnych Birmy w 2013 roku 303 Załącznik Nr 9. Status partii etnicznych w Birmie w momencie proklamowania konstytucji 2008 roku 306 Załącznik Nr 10. Końcowe wyniki wyborów 2010 roku 309 Załącznik Nr 11. Ilość posłów mniejszości etnicznych zasiadających w parlamencie z podziałem na partie 311 Załącznik Nr 12. Funkcje dyrektorskie przedstawicieli mniejszości w centralnej administracji państw związkowych 312 Załącznik 13. Inwestycje na terenach etnicznych i potencjał gospodarczy tych ziem 313 Abstract 315 7 Wstęp Konflikt centrum – peryferie, czyli antagonizm między birmańską większością a niebirmańskimi mniejszościami, jest najważniejszym problemem politycznym, kul- turowym i społecznym współczesnej Birmy1, zaś jego rozwiązanie pozostaje głównym wyzwaniem stojącym przed tym zmieniającym się krajem. To ten spór od początku nie- podległości państwa birmańskiego powodował niestabilność społeczną, nieproporcjo- nalny wzrost znaczenia armii, rozwój przestępczości związanej m.in. z narkobiznesem, a co za tym idzie korupcję życia gospodarczego. Zaś obecnie problem stanowi podsta- wowe zagrożenie dla sukcesu procesu przemian politycznych i ustrojowych w państwie birmańskim. Konflikt centrum – peryferie jest przede wszystkim problemem politycznym, a jego złożoność sprawia, iż pod względem skomplikowania można przyrównać Birmę do azjatyckiego odpowiednika Bałkan, z tą różnicą, że grup etnicznych jest znacznie więcej, antagonizmy trwają dłużej i mogą, choć oczywiście nie muszą, doprowadzić do jeszcze bardziej krwawego zakończenia. Jest to zagadnienie niesłychanie skompliko- wane – być może jedno z najtrudniejszych w badaniach nad Birmą – ale przez to fascy- nujące i stanowiące wielkie wyzwanie badawcze. Kwestia etniczna stanowi ukrytą polityczną „stajnię Augiasza” Birmy. Jest to tema- tyka słabo zbadana na Zachodzie i prawie zupełnie nieobecna w Polsce. Kwestia etnicz- na nigdy nie była istotną perspektywą patrzenia na Birmę, nad czym wypada ubolewać. Została ona przysłonięta przez dominujące klisze nakładane na rozumienie tego pań- stwa, głównie przez publicystów, dziennikarzy (a nawet badaczy) zachodnich, takie jak: „łagodny, buddyjski kraj”, „okrutna junta wojskowa”, „biedne, uduchowione społe- czeństwo i zdeprawowana władza”, „dzielna Aung San Suu Kyi walcząca samotnie z totalitaryzmem”, „walka o demokratyzację Birmy” i tak dalej. Te stereotypowe per- cepcje uniemożliwiały dostrzeżenie faktu, iż Birma nie jest tylko domem buddyjskich Birmańczyków, lecz zamieszkała jest przez – w zależności od szacunków – od 30 do 135 grup etnicznych wyznających różne religie. Zaś trwający nad Irawadi wewnętrzny kon- flikt polityczny przez większość jej nowożytnej historii nie przebiegał po linii reżim – demokraci, lecz wzdłuż podziału birmańskie centrum – nie-birmańskie peryferie. Stąd też to właśnie kwestia etniczna stanowi klucz do zrozumienia historii i współczesności 1 Zwanej dzisiaj Mjanm¹ – na temat zmiany nazwy szczegó³owo pod koniec Rozdzia³u I 9 Michał Lubina tego kraju. Niniejsza praca ma ambicje udowodnienia tej tezy oraz przywrócenia kwe- stii etnicznej jej centralnego miejsca w badaniach nad Birmą. … Książka ta jest rezultatem moich pięciu lat badań nad Birmą. Wielkiej intelektual- nej przygody rozpoczętej od nieoczekiwanej fascynacji tym krajem, kiedy jeszcze jako niewiele wiedzący student z plecakiem wylądowałem w Rangunie i z miejsca zachwy- ciłem się tą „Złotą Ziemią” (po omacku robiąc pierwsze kroki na drodze ku jej pozna- niu). Następnie uzupełnionej trwającą po dzień dzisiejszy działalnością analityczną w Centrum Studiów Polska-Azja, gdzie od 2011 roku koncentrowałem się na zmianach zachodzących nad Irawadi, regularnie komentując przełomowe wydarzenie toczącej się „odwilży politycznej”. Kolejno pogłębionej twórczym doświadczeniem trzyletniego pro- wadzenia zajęć z historii Azji Południowo-Wschodniej (które często zamieniały się w moim wykonaniu po prostu w historię Birmy) w Instytucie Bliskiego i Dalekiego Wschodu Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przede wszystkim zaś stymulowanej poprzez kolejne wyjazdy do Birmy (w sumie sześć w latach 2010-2014) oraz nieustającą, zachłan- ną lekturę kolejnych obowiązkowych pozycji traktujących o historii, kulturze i społe- czeństwie tego kraju. Daleki jestem wszakże od przekonania, iż wyczerpałem temat i pojąłem go w adekwatnym stopniu. Wręcz przeciwnie, z każdą kolejną podróżą do Birmy i następnymi lekturami coraz bardziej czuję, jak mnóstwa rzeczy muszę się dopiero nauczyć, jak dużo przeczytać i jak wiele jeszcze zrozumieć. Tym niemniej mam świadomość jednego, że z poznawaniem Birmy może być tak, jak dzieje się niejednokrotnie ze studiami nad Chinami. Popularne powiedzenie głosi, że gdy ktoś przyjedzie do Państwa Środka na tydzień, pisze książkę, na miesiąc - two- rzy artykuł, ale gdy spędzi tam rok, to już nie jest w stanie niczego napisać. Ponieważ uważam Birmę za obszar porównywalnie wielki jak Chiny, stąd też podejmuję ryzyko wydania tej pracy teraz, póki jeszcze mam w sobie wystarczająco dużo odwagi, by nie powiedzieć, tupetu, aby to uczynić. Publikuję więc tę książkę zgodnie z birmańskim powiedzeniem, „zbieraj wodę, póki pada deszcz” (co jest odpowiednikiem naszego „kuj żelazo, póki gorące”). … Ta książka nie powstałaby bez pomocy wielu osób, którym jestem ogromnie wdzięczny. Podziękowania w pierwszej kolejności kieruję do mojego „birmańskiego” Mistrza, Profesora Bogdana Góralczyka, byłego Ambasadora RP w Birmie – za te lata naukowego podglądania, uczenia się i rozmów, które zasadniczo skróciły mi wiele dróg w poznaniu tego kraju. Profesorowi Góralczykowi jestem również bardzo wdzięczny za sprawdzenie merytoryczne tej pracy: za kluczowe rady i uwagi, bez których byłaby ona uboższa. Dziękuję również Profesorowi Hubertowi Królikowskiemu, mojemu promo- torowi pracy magisterskiej, będącej zalążkiem tej książki,za