Uluslararası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri HACI BEKTAŞ VELİ Güneşte Zerresinden, Deryada Katresinden · ~ *dipnot Bu Kitap 19-21Ekim2009 tarihinde, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde, TC Başbakan­ lık Tanıtma Fonu'nun desteği, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Hacı Bektaş Veli Anadolu Kül• tür Vakfı ve Alevi Kültür Dernekleri'nin işbirliği ve Alevilik Araşbrma Dokümantasyon ve Uygulama Enstitüsü'yle Siyasal Bilgiler Fakültesi'nin katkılanyla gerçekleştirilen, "Doğumu­ nun 800. Yılında Ulusla~rası Hacı Bektaş Veli Sempozyumu" bildirilerinden derlenmiştir. © Dipnot••• Yayınlan ISBN: 978-975-9051-95-2 Sertifika No: 14999 Dipnot Yayınlan 85 1. Basla 2010 /Ankara KapakTasanını: Cafer Aslan Basla Öncesi Hazırlık:••• Dipnot Bas. Yay. Ltd.Şti Basla: Mattek Matbaacılık Bas. Yay. Tan. Tic. San. Ldt Şti. GMK Bulvan No 83/32 Maltepe/ Ankara dipnot••• Yayınlan Selanik Cad No: 82/32 Kızılay/ Ankara Tel: (O 312) 4192932 /Faks: (O 312) 4192532 Eposta: [email protected] OSMANLI KLASİK DÖNEMİNDE TRAKYA'DA·YER VE KİŞİ ADLARINDA BEKTAŞİ GELENE~İNİN İZLERİ Ayşe Kayapınar2 Giri ş Bu bildiri2 zaman, coğrafya; konu ve metot bakmundan XVI. yüzyılda Bulgaristan'ın Dobruca ve Deliorman bölgelerindeki yer ve kişi adla­ rına dair daha önce hazırlanuş olduğumuz çalışmaların bir benzerini­ teliğindedir.3 Kullandığııruz kaynakların tarihi göz önünde bulundu­ rulursa Trakya'ya dair yaphğınuz bu çalışma, XV. ve XVI. yüzyılları yani Osmanlı · klasik dönemi olarak adlandırdığınuz zaman dilimini kapsamaktadır. Coğrafya olarak ise Edirne, Hayrabolu, Mal.kara, Ke­ şan, İpsala, Vize, Dimetoka, Zağrayı Eskihisar, Kızılağaç Yenicesi, Ferecik, Hasköy, Filibe kaza ve nahiyelerinde geçen yerleşim birimle­ rini içermektedir.4 Aynca bu yerleşim birimlerinde geçen şalus veba­ ba isimlerini tahrir defterlerine dayalı olarak inceledik. Hemen belirt­ meliyim ki, burada hazırladığınuz yer ve şalus . adlan listesini eksiksiz olarak hazırlama amacında değiliz. Burada daha çok örneklemeler yaparak yer ve kişi adlarının Bektaşilikle bağlanhsı olup olmadığım ortaya koymak, diğer taraftan da Bektaşilikte yer ve Iqşi adlanru ver- 1 Doç. Dr. Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü 2 Bu bildirinin hazırlanması sırasında çalışmalarını bana ileten Bulgar Bilimler A.kademisi'nde görevli akademisyen Katerina Venedikova'ya ve bana destek olan . ~im Doç. Dr. Levent Kayapınar'a t~ekkürü bir.borç bilirim. 3 ''XVI. Yüzyılda Dobruca Yöresinde Gayr-i Sünni İslam'ın İzleri", Alevi/ik­ Bektaşilik Araştımıalan Dergisi, Sayı I (Almanya, Yaz 2009), s. 85-104; ''Balkan­ lar' da Mibaloğullanna Tabi Alancıların Bektaşikilikle Bağlantısına Dair Onomastik ve Toponomik Bir Araştırma", Doğumııııuıı 800.Yılmda Hacı Bektaş Veli Bilgi Şöleni, (17 Ağustos 2009), baslada. 4 Bkz. Ek'teki haritaya 144( HACI BEKTAŞ VELi: Güneşte Zerresinden, Deryada Katresinden roede bir geleneğin oluşup oluşmadığım tespit etmektir. Metot olarak Öncellikle aşağıda listesi verilen tahrir defterleri taranarak yerleşim bi­ rimlerinin adlarında Bektaşilikle yalandan uzaktan al~alı olabilecek "abdal, ahi, baba, dede, derviş, halife ve şah" gibi sıfatlar arannuştır. Aynca "alana, bektaş ve ışık" gibi teriqtleri içeren yerleşim birimleri ile ünlü alana uç beylerini ve ünlü Bektaşi dervişlerinin adlarım alan yerleşim birimlerini de listemize ilave ettik. Son olarak da Bektaşi şa­ lus adlan listesini zaviyelerde kayıtlı olan dervişlerin isimlerinden oluşturduk. ' 1- Kaynaklar Çalışmamızın kaynaklarım 1474 ile 1613 yıllan arasındaki 139 yıllık döneme ait ve Başbakanlık Osmanlı Arşivinde muhafaza edilen 13 tahrir defteri oluşturmaktadır. Aslında bildirimizi hazırlarken yakla­ şık 10000 sayfalık bir defter grubunu taramak durumunda kaldık. Bununla birlikte bu makalemizi 13 defterdeki bilgilerle sınırladık. Kul­ landığınuz kaynakların listesi Tablo l'de verilmiştir. TABLO 1: Bildiride kullanılan Trakya'ya ait Osmanlı tahrir defterleri listesi ı:ıafter no Tarihi · rarü İdari Birim TT12 1474/1475(H.879) Mufassal-Evkaf Gelibolu TT20 1485/1486(H.890) Mufassal-Evkaf Edirne TT26 1489-1490 (H. 895) Mufa.ssal Fılibe TT50 1515/1516 (H. 921) Mufassal-Evkaf ' Çirmen TT75 1519 (H. 925) Mufassal-Evkaf Gelibolu TTn 1519 (H. 925) Mufassal-Evkaf Edirne TT138 1527/1528 (H. 934) icmal Di{Tletoka TT309 1557/1558(H.965) Mufassal-Evkaf Edirne TT370 1530(937) Mali Rumeli muhasebe TT385 KA!"JUN! (1520-1566). Muhteme- Mu~ssal Çirmen len 1541 yılına aittir.5 TT498 1570/1571(H.978) Evkaf Edime TT521 1572-1573 (H. 980) Mufassal Çirmen . TT541 1613-1614 (1022) Evkaf Vize 2- Yer Adları Genelde yerleşim birimleri şahıs adlan ile adlandınlclıklannda kuru­ cularının isimlerini alclıklan söylenmektedir. Tek başına bir sıfabn yer 5 Sıttık Çalık, Çimıe11 Sancağı Önıeği11de Balkanlar'da Osmanlı Diizeni (15.-16. yiizyıllar}, Ankara: Bosna-Hersek Dostlan Vakfi Yayınlan, 2005, s. 9. Osmanlı Klasik Döneminde Trakya'da Yer ve Kişi Adlarında Bektaşi Geleneğinin izleri 1145 aldığı yer adları.İnda ise bu köyün kurucusunun veya kayıtlı ilk saki­ nin bu sıfatı taşıdığını söyleyebiliriz. Tahrir defterlerini tarayarak Trakya bölgesinde bulunduklanru tespit ettiğimiz yer adlaruu 12 altbaşlık6 altında toplamamız müm• kündür: 2.1) Abdal sifatı taştyan yerleşim birimleri Abdal Cüneyd=Abdal Fakih=Abdal Halil=Debbağlar (mahalle-i Dimetoka); IT 370, s. 30; s. 88 n. 202; IT 20, s. 141; IT 77, s. 142 Abdal Oğlu, (karye), tabi-i Zağra-yı Eskihisar; IT 370, s. 69; IT 77, s.505 2.2) Ahi sifatı taştyan yerleşim birimleri (köy, mezra ve mahalle) Ahi (karye), tabi-i nahiye-i Edime; IT 370, s. 11; TT 77, s. 89 Ahi Hasan (mahalle-i Edime); TT 370, s. 4; TT 77, s. 29 Ahi Gömü (nam-ı diğer Ahi köyü), (karye), tabi-i Vize; IT 370, s. 255; IT 541, s. 109 Ahi Hisar Beyi, (karye), tabi-i Hayrabolu; TT 370, s. 280 Misinlü Ahisi, (karye) tabi-i Vize; TT 370, s. 255 Mescid-i Ahi Ana (Ata), (mahalle-i Malkara); TT 12, s. 8 Ahi, (karye), tabi-i Kızılağaç; TT 20, s. 87 Ahi, tabi-i Eskihisar; TT 26, s. 26 2.3) Baba sifatı taştyan yerleşim birimleri Ahad Baba (karye), tabi-i Dimetoka; TT 370, s. 21; TT 77, s. 196 Baba Halil=Samed, (karye), tabi-i Keşan; TT 75, s. 336 2.4) Dede sifatı taştyan yerleşim birimleri Çakmak Dede =Hoca Beyli, (karye), tabi-i Dimetoka; TT 370, s. 21; 35, 36 Fındık Dede, (mahalle-i Edime); TT 370, s. 2 6 Bu altbaşlıklarda geçen yerleşim birimlerinin adlarının yanı sua yerleşim birimi­ nin köy (karye), mezra veya mahalle olduğu parantez içinde bel~, aynca yerle­ şim biriminin bağlı olduğu kaza veya nahiye merkezinin adı verilerek hangi tahrir def­ terinde geçtiği yazılmış ve kayıtlı olduğu sayfa verilmiŞtir. ''Eşit=" işaretinin yer aldığı yerleşim birimi adları ise aynı yerleşim birimi için kullanılan diğer adlara işaret etmek­ tedir. 1461 HACI BEKTAŞ VELİ: Güneşte Zerresinden, Deryada Katres/nden Hayran Dede, (mahalle Zağra-yı Eski Hisar); 1T 370, s. 67 Reis Dede, (mahalle-i Çorlu); 1T 370, s. 297 2.5) Derviş sifatı taşfYan yerleşim birimleri Derviş Mehmed (karye), tabi-i Kızılağaç; 1T 370, s. 62; IT 20, s. 18; TT77,s. 327 Derviş Ehi (mahalle-i Edime); TI 370, s. 2 2.6) Halife sifatı taşfYan yerleşim birimleri Aziz Halife=Hasan Halife, (karye) tabi-i Kızılağaç; 1T 370, s. 59; IT 77, s.312 Hasan Halife, (mahalle-i İpsala); TT 370, s. 59; 'IT 77, s. 334 2.7) Şah kelimesinin yer aldığı yer ad/afi · Emirşah, (mahalle-i Edime); 1T 370, s. 4 Erdemşah, (karye) tabi-i Ferecik; TT 370, 47; 'IT 77, 439 Sultanşah, (karye) tabi-i Dimetoka;.'IT 370, s. 37 Şah Melik, (karye) tabi-i Edime; 1T 370, ·s.8 Şah Melik, (karye) tabi-i Keşan; TI 370, s. 52 Şah-Melik, (karye) tabi-i Kızılağaç, 'IT 370; s. 59 Güvanşah, (mahalle-i Çorlu); TT 370; s. 297 Şah Melek, (karye) tabi-i Hayrabolu; 'IT 370, s. 280 Şah Turu=Şah Turuz, (karye) tabi-i Silivri; 'IT 370, s.307 Şah Viranı, (mezra), tabi-i Silivri; TT 370, s. 306 · Mübarek Şah, (ınahalle-i İpsala); 'IT 77, s. 346 2.8) Akınct admı taşf}lan yerleşim birimleri Akınalu, (karye) tabi-i Hayrabolu; TT 370, s. 281 . Akınalu, (karye) tabi-i Babaeski; TT 370, s. 286 Akına, (karye) tabi-i Tatarpazan; TT 77, s. 665 2.9) Ünlü akınct beylerinin adlartm taşfYan yerleşim birimleri Evrenos, (karye) tabi-i Zağra-yı Eskihisar; 1T 370, s. 70 Malkoç=Göçbeyi, (karye) tabi-i Diınetoka; TT 370, s. 28; IT 20, s. 300 Mezid bey, (karye) tabi-i Dimetoka; 'IT 370, s. 21 Osmanlı Klasik Döneminde Trakya'da Yer ve Kişi Adlarında Bektaşi Geleneğinin izleri 1147 Mezid Bey, (mahalle-i Eclirne); TI 370, s. 1 Mihal, (karye) tabi-i Edirne; TI 370, s. 8 Mihal, (karye) tabi-i Kızılağaç; TI 20 s. 23 2.10) Yerleşim birimi olarak Bektaş Bektaş, (karye) tabi-i Çirmen; TI 50, s. 55; TI 370, s. 32; TI 498, s. 649. Bektaş, (karye) tabi-i Dimetoka; TI 20, s. 249; TI 370, s. 320- Bektaşlu, (karye) tabi-i Kırkkilise kazası; TI 370, s. 273 2.11} Işık kelimesinin yer ,a/dlğl yer ad/afi Işık pınarı, (karye) tabi-i Kızılağaç; TI 370, s. 13 Işıklu, (karye) tabi-i Kızılağaç; TI 370, s. 58=Işıklar, TI 20, s. 116; TI 77, s. 305 Işıklu, (karye) tabi-i Ferecik kazası; TI 370, s. 47; TI 77, s. 440 Seğit Işık, (karye) tabi-i Zağra-yı Eskihisar; TI 370, s. 69 Işıklar, (mezra), tabi-i Kırkkilise; TI 370, s. 276 Işıklaı=Karlı Şeyh Paşa, (karye) tabi-i Ergene; TI 385, s. 426 2.12} Ünlü derviş isimleri taşl}'an köyler Taptuk, (karye) tabi-i Kırkkilise kazası; TI 370, s. 274 Sallık, (karye) tabi-i Dimetoka, TI 77, s. 162 Baral,<lar, (karye) tabi-i Tatarpazarı, TI 77 s. 663 Baraklı Il.ıca1, tabi-i Yenice-i Zağra; TI 521, s. 468 Karaca Ahmed, (karye), tabi-i Zağra-yı Eskihisar; TI 26, s. 26 Bu listede verilenlerin dışında . Dimetoka'ya bağlı Kırklu köyünün adı Alevi-Bektaşi geleneğindeki Kırklar Bayranu'm çağrıştınrken Tumaa köyününs ise Alevi-Bektaşi geleneğinde önemli yer tutan Turna kuşu veya Obnan Baba Velayetnamesi'nde geçen Turnaa Baba ile alakalı olması muhtemeldir.9 Yukarıdaki köyler listesinde üç köy ''Bektaş" isminden dolayı dik­ katimizi çekmektedir.