Andrzej Izdebski (1925–2008) Czerwiec-Grudzie 2011 PÓROCZNIK Nr 38/39 Redakcja: ADAM ROLISKI LUDOMIR OLKUNIK Kolegium Redakcyjne: Jerzy Bukowski, Andrzej Fischer, Grzegorz Gill Tomasz Gsowski, Adam Roliski Rada Naukowa: Prof. dr hab. Tomasz Gsowski, prof. dr hab. Andrzej Nowak, dr hab. Grzegorz Ostasz, prof. dr hab. Wojciech Rojek Redakcja: Magdalena Mnikowska Projekt okadki: Jan Szczurek Skad i zamanie: Magorzata Manterys-Rachwa ISSN 1425-1965 Publikacja dofinansowana przez: Wojewódzki Komitet Ochrony Pamici Walk i Mczestwa KOMITET OPIEKI NAD KOPCEM JÓZEFA PISUDSKIEGO przy TOWARZYSTWIE MIONIKÓW HISTORII I ZABYTKÓW KRAKOWA 31-018 Kraków, ul. w. Jana 12 tel.: +48 (12) 421-27-83; faks: +48 (12) 423-10-74 e-mail: [email protected] www.tmhzk.kraków.pl konto: PKO BP I/O Kraków, 46 1020 2892 0000 5602 0156 8211 „dla Komitetu JP” FUNDACJA CENTRUM DOKUMENTACJI CZYNU NIEPODLEGOCIOWEGO BIBLIOTEKA JAGIELLOSKA 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 22 (biuro: ul. Syrokomli 21) tel./faks: +48 (12) 421-20-78 e-mail: [email protected] www.sowiniec.com.pl konto: Bank lski SA Oddzia w Krakowie, 34 1050 1445 1000 0012 0322 1674 Zamówienia (równie numerów wczeniejszych): KSIGARNIA AKADEMICKA 31-008 Kraków, ul. w. Anny 6 e-mail: [email protected] ksigarnia internetowa: www.akademicka.pl SPIS TRECI Rozprawy Adam witek, Pisudski w Winnicy. Epizod z dziejów polsko-ukraiskiego sojuszu .... 5 Tadeusz Kopy, W sprawie wgierskiej pomocy w okresie wojny polsko-bolszewickiej .............................................................................................. 19 Justyna Roliska, Poezja z „doów mierci”. Wojna i tsknota w twórczoci poetyckiej polskich jeców wojennych, winiów obozów NKWD z lat 1939-1940 ............... 33 Szymon Fedorowicz, Walka kardynaa Wojtyy o katedraln procesj Boego Ciaa na Rynek krakowski (w wietle materiaów Suby Bezpieczestwa) .................... 51 Wspomnienia i relacje Józef Baran, Ogólnopolski Komitet Oporu Rolników i inne wojenne wspomnienia ...... 95 Ryszard Bocian, Ilu nas byo w II Obszarze Konfederacji Polski Niepodlegej? ........... 107 Andrzej Izdebski, Od KOR-u do KPN-u (fragmenty wspomnie), do druku przygotowa Ludomir Olkunik ............................................................................. 119 Lech Klewyc, Rejestr Komisji Zakadowych NSZZ „Solidarno” w Krakowie ......... 141 Tadeusz Konik, Komisja Zakadowa NSZZ „Solidarno” Wytwórni Sprztu Komunikacyjnego PZL Kraków 1980-1989 ........................................................... 149 Miscellanea Tomasz Gsowski, „Solidarno” na szlaku Armii Krajowej w sztafecie Niepodlegoci ....................................................................................................... 165 Grzegorz Gill, Uczestnik Marszu Kadrówki w 1936 r. Harcerz – obroca Lwowa – partyzant ............................................................................................................. 169 Grzegorz Gill, Na tropach kalwiskiego smtka ............................................................ 172 Sprawozdania Andrzej Fischer, Sprawozdanie z dziaalnoci Komitetu Opieki nad Kopcem Józefa Pisudskiego w 2010 roku ........................................................................... 175 Wodzimierz liwczyski, Sprawozdanie z przebiegu prac na Kopcu Józefa Pisudskiego w 2010 roku ........................................................................... 178 4 Spis treści SOWINIEC nr 38/39 Antoni Cielik, Sprawozdanie z dziaalnoci Maopolskiego Oddziau Zwizku Pisudczyków w Krakowie w 2010 roku .................................................. 180 Adam Roliski, Sprawozdanie z dziaalnoci Fundacji Centrum Dokumentacji Czynu Niepodlegociowego w 2010 roku ............................................................. 186 Odeszli od nas Janusz Kamocki, Józef Tallat-Kiepsz (1923-2011) ........................................................ 189 Maria Wo, Poegnanie Ireny Kluby (1932-2011) .......................................................... 190 Edward Wilhelm Jankowski, Zdzisaw Ruszel (1930-2011) ........................................... 193 Noty o autorach ............................................................................................................... 196 ROZPRAWY JÓZEF PISUDSKI W WINNICY Epizod z dziejów polsko-ukraiskiego sojuszu Adam witek Kijów zdobyto! Chwaa Wojsku Ukraiskiemu! Chwaa Wojsku Polskiemu! Na wieki chwaa!!1 Tymi sowami wita winniczan 9. numer „Chwyli”, pierwszej gazety ukraiskiej w Winnicy, kilka dni po uroczystej defiladzie wojsk polskich i ukraiskich w wyzwo- lonym od wojsk bolszewickich Kijowie. Znaczenie tego wydarzenia dla Ukraiskiej Republiki Ludowej byo ogromne, albowiem wadze pastwa odzyskiway swoj histo- ryczn stolic, a jednoczenie miasto symbol ukraiskiej pastwowoci. Po okupacji Kijowa w lutym 1919 r. Dyrektoriat przeniós si na krótko do Win- nicy, a nastpnie skierowa do Kamieca Podolskiego2. Dopiero pod koniec kwietnia 1920 r., po postpach na froncie, postanowiono przenie siedzib wadz sojuszni- czego pastwa z powrotem na wschód. W licie do gen. Kazimierza Sosnkowskiego z 29 kwietnia 1920 r. Józef Pisudski pisa: „Ukraiski rzd chc wpakowa do Winnicy albo Berdyczowa, gdzie te chc przenie ca kadr z Brzecia […]”3. Po zawarciu sojuszu polsko-ukraiskiego 21 kwietnia 1920 r. w Kamiecu Po- dolskim do ukraiskiego rzdu wydelegowano z Warszawy dwóch Polaków z Ukrainy, 1 „Chwyla” 1920, nr 9 (13 V), s. 1 (tum. A. .). 2 W. Rezmer, Symon Petlura (22 V 1879 – 25 V 1926). Szkic biograficzny, [w:] Polska i Ukraina. So- jusz 1920 roku i jego nastpstwa. Materiay z konferencji naukowej „Polska i Ukraina. Sojusz 1920 roku i jego nastpstwa”. Toru, 16-18 listopada 1995 r., red. Z. Karpus, W. Rezmer, E. Wiszka, Toru 1997, s. 158; K. Grünberg, B. Sprengel, Trudne ssiedztwo. Stosunki polsko-ukraiskie w X-XX wieku, Warszawa 2005, s. 282-283. 3 List J. Pisudskiego do gen. K. Sosnkowskiego, 29 IV 1920, [w:] Listy Józefa Pisudskiego, wstp K. witalski, „Niepodlego” (Londyn–Nowy Jork) 1962, t. 7, s. 99. 6 Adam witek SOWINIEC nr 38/39 wadajcych jzykiem ukraiskim i rosyjskim. W dniu 3 maja 1920 r. tek ministra spraw rolnych obj ziemianin z Podola Stanisaw Stempowski, m znanej poetki, Marii Dbrowskiej; za funkcj wiceministra spraw wewntrznych URL mia peni wówczas zaledwie 28-letni Henryk Józewski, póniejszy wojewoda woyski i minister spraw wewntrznych II RP4. Obaj Polacy zachowali po sobie obszerny materia wspo- mnieniowy, który wiernie oddaje sytuacj polityczn i spoeczn Winnicy w okresie wojny z bolszewikami5. Rzd ukraiski, z polsk pomoc, przeniós si do Winnicy w pierwszej poowie maja 1920 r.6 Henryk Józewski wydarzenie to wspomina nastpujco: Po pewnym czasie, w zwizku z przesuwaniem si frontu, rzd ukraiski z Atamanem Petlur na czele zmieni miejsce pobytu i pewnego dnia znalelimy si w Winnicy. Niesamowite pikno Kamieca pozostao poza nami. Winnica spotkaa nas blaskiem soca, radosn zieleni, atmosfer optymizmu. Sprawy szy dobrze… Ukad polsko-ukra- iski coraz bardziej si stabilizowa, nie byo zaognie, nieporozumie, konfliktów. Pa- stwowa rzeczywisto ukraiska robia postpy. Front posuwa si na Wschód. Nastpnym etapem dla rzdu mia si sta Kijów7. Decyzja o przeniesieniu stolicy URL z Kamieca do Winnicy miaa uzasadnie- nie zarówno strategiczne, jak i polityczne. Korespondenci „Ilustrowanego Kuriera Co- dziennego” donosili o niemonoci znalezienia porozumienia przez Petlur z politykami ukraiskimi w Kamiecu i o pogoskach, jakoby szykowano na niego zamach8. Nieza- lenie od tego, która wersja bya prawdziwa, przeniesienie stolicy do Winnicy gwaran- towao duo lepsz pozycj samemu Petlurze, jak i umoliwiao atwiejsz komunikacj ze wzgldu na poczenie kolejowe. Na stolic rozwaany by te Berdyczów9, ale osta- tecznie na siedzib wadz wybrano Winnic. Winnica – miejscowo malowniczo pooona na brzegami Bohu na pocztku XX w. bya sporych rozmiarów miastem na wschodnim Podolu. Za czasów carskich penia funkcj stolicy guberni podolskiej, posiadaa wic pen infrastruktur miejsk: urzdy, szpitale, szkoy, kluby, sklepy, kilkanacie fabryk, witynie rónych religii i ob- rzdków, brukowane ulice i stojce przy nich kilkukondygnacyjne kamienice i hotele. Jeszcze pod koniec XIX w. mieszkao tam 25 tys. mieszkaców, z czego przeszo 58% 4 Zob. rozporzdzenie Dyrektoriatu URL z 3 V 1920 r., [w:] Symon Petliura. Statti, ysty, dokumenty, t. 3, oprac. W. Serhijczuk, Kyjiw 1999, s. 205. 5 Zob. H. Józewski, Zamiast pamitnika (2), cz. 2: Sprawa ukraiska, „Zeszyty Historyczne” (Pary) 1982, z. 60, s. 89-134; S. Stempowski, Z pamitnika (dok.), rozdz. 9: Winnica (1917-1918), „Ze- szyty Historyczne” (Pary) 1973, z. 24, s. 76-131; idem, Excerpts from the Memoirs of Stanisaw Stempowski, red. A. Chojnowski, „Harvard Ukrainian Studies” 1990, vol. 14, nr 1/2, s. 151-159. 6 Badacze róni si w opiniach odnonie do daty osadzenia ekipy rzdzcej w Winnicy. Zbigniew Karpus podaje 7 maja jako dat przybycia rzdu do Winnicy, natomiast Jan Jacek Bruski – 13 maja 1920 r., por. Z. Karpus, Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku. Oddziay wojskowe ukra- iskie, rosyjskie, kozackie i biaoruskie w Polsce w latach 1919-1920, Toru 1999, s. 27; J. J. Bru- ski, Petlurowcy. Centrum Pastwowe Ukraiskiej Republiki Ludowej na wychodstwie (1919-1924), Kraków 2004, s. 171, Arkana historii. Stempowski w jednym ze swoich listów do ony Marii pisa, e sam osobicie przenosi si do Winnicy 12 maja 1920 r., por. idem, Excerpts…, s. 154. 7 H. Józewski, op. cit., s. 118-119. 8 Zamachy na ycie Petlury?, „Ilustrowany Kurier Codzienny” 1920, nr 124 (7 V), s. 3. 9 „Zwidki jego Lachy wziay i na szczo nam prysay?”. Powrót atamana Petlury na Ukrain. Tymcza-