PROF. DR. HARUN GÜNGÖR ARMAGANI Hazırlayanlar Mustafa ARGUNŞAH - Mustafa ÜNAL YAYIN Nü: 18 ISBN: 987-605-4117-47-5 yayın editörü: Hayati Develi kapak: Salih Koca iç düzen Burhan Maden baskı ve cilt: Bayrak Matbaacılık Davutpaşa Cad. No: 14 Kat: 2 Topkapı/İstanbul Tel: 0212 493 11 06 biıinci baskı: Haziran 20 l O sertifika no: 11805 K[ Si lYAYI NLAR 1 Ticarethane Sk. Durmuşoğlu İş Hanı No: 59 Kat: 2 Cağaloğlu-İstanbul Tel: 0212 511 68 28-0212 512 56 33 Faks: 0212 512 56 63 www.kesityayinlari.com e-mail: [email protected] © Kesit Yayınları Yayınevinin izni olmadan kopyalanamaz ve çoğaltılamaz. Kesit Yayınları, Karbey Yayıncılık Eğt. Ve Dan. Hiz. San. Tic. Ltd. Şti. b.'UIUluşudur. GURBETTE BİR SULTAN HAZİRESİ: ŞAM SÜLEYMANİYE KÜLLİYESİ HAZİRESİ Prof. Dr. Kerim TÜRKMEN<'! Suriye'nin başkenti Şam'da bulunan Süleymaniye Külliyesi1 (1554-1555) hazi­ resi içerisinde yer alan Osmanlı saltanat ailesine ait mezar taşlan bu makalenin ko­ nusunu teşkil etmektedir. Hazire, külliye içerisinde yer alan caminin kuzeybatısında bulunmakta olup, sade bir şekilde yapılmış mezar taşlarından ibarettir. Hazirede yer alan en erken tarihli mezar, Sultan Vahdeddin'e aittir (H.1345- M.1926). Diğer aile üyelerinin mezarları bu tarihten sonraki dönemlerde hazire ala­ nına yerleştirilmiştir. Hazirede saltanat ailesine ait on beş adet mezar bulunmakta­ dır. Mezarların sultan Vahdeddin'in mezarı etrafında şekillenmesinden dolayı, Sultan Vahdeddin'in kısaca hayat hikayesinden bahsetmek yerinde olacakbr. Osmanlı Devleti'nin otuz altıncı padişalu olan Sultan Vahdeddin, 2 Şubat 1861 yılında İstanbul Dolmabahçe Sarayı'nda doğdu. Babası Sultan Abdülmecid, annesi ise Abdülmecid'in dördüncü l<adın efendisi Gülüstü Haseki'dir. Anne ve babasını erken yaşta kaybetmesinden dolayı ağabeyi Sultan II. Abdülhamid'in himayesinde yetişti. İyi eğitimli, Arapça, Farsça ve Franzsızca bilen Sultan Vahdeddin, güzel sa­ natlarda da özellikle musiki alanında profesyonel sayılabilecek eserler vermiştir. Beş hanımından üç kızı ve bir oğlu olan Sultan Vahdeddin, kendisinden önceki veliaht Yusuf İzzeddin Efendi'nin vefatıyla 1916 yılında birinci veliaht konumuna gelmiştir. Daha sonra Sultan Mehmed Reşat'ın vefatı ile de 4Temmuz1918'de, 57 yaşında iken VI. Mehmed sanı ile Osmanlı Devleti'nin son padişahı olarak tahta geçmiştir2. ~. Tahta çıktığında I. Dünya Savaşı bitmek üzere idi ve Osmanlı ordusu birçok cephede yenilmiş durumunda idi. Nitekim Almanya ve Avusturya'nın ardından Os­ manlı Devleti de Sultan Vahdeddin'in iktidarında, 30 Ekim 1918'de Mondros Ateş­ kes Antlaşmasını imzaladı. Çok ağır şartlar taşıyan, vatanın birlik ve beraberliğini (*) Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü. [email protected] 1 Külliye 1554-55 yıllan arasında Mimar Sinan'm rnimarbaşılığı döneminde inşa edilmiştir. Külliye caıni, medrese, imaret, kervansaray ve müşteınilatından oluşmaktadır. Abdullah Kuran, Mimar Sinan, İstanbul, 1986, s. 69. 2 Metin Hülagu, Yurtsuz İmparator Vahdeddin İngiliz Gizli Belgelerinde Vahdeddin ve Osmanlı Hanedanı, İstanbul, 2008, s. 21-24. 326 Prof. Dr. Ke;·inı T4RKMEN tehlikeye atan bu anlaşma sonucu dört yıl sürecek olan mütareke dönemi başladı. Sultan Vahdeddin, savaşa girişin ve yenilginin sorumlusu olarak gördüğü birçok İt­ tihat ve Terakki mensubunu görevden almış veya sürgüne göndemıiştir3. İstanbul'un ateşkes anlaşması sonrasında işgal edilmesi ve İtilaf Devletleri as­ kerlerinin halkı rahatsız edici çeşitli hareketlerde bulunmaları kentin karışıklıklara sahne olmasına sebep oldu. Şehir ve halk karşısında itibarını ve iradesini kaybeden Padişah ve İstanbul Hükümeti işgal güçleri ile işbirliği içerisinde idi. Bu işbirliği çerçevesinde İstanbul Hüki.iıneti ve Padişah 10 Ağustos 1920'de vatanın bölünmez bütünlüğünü tehdit eden Sevr Barış Antlaşmasını imzaladı. Bu sırada Anadolu'da, Mustafa Kemal ve arkadaşları tarafından başlatılmış olan ulusal kurtuluş hareketi Kuva-yı Milliye oldukça güç kazanrnışh. İstanbul'da Meclis-i Mebusan'ın padişalı. tarafından kapahlması sonucu, kentten ayrılan bazı vekiller Ankara'da kurulan mec­ lise katılmışlardı. İstanbul Hükümetinin ve Padişahın Kuva-yı Milliye aleyhinde yü• rütmüş olduğu faaliyetler karşısında Ankara Hükümeti tarafından Saltanat 1 Kasım 1922 yılında kaldırılmışh. Bu olayların akabinde Sultan Vahdeddin işgal güçleri ko­ mutanlarından General Harrington'a İstanbul'da hayati tehlikelere maruz kalacağını belirterek ülkeden ayrılmak istediğini ve kendisine bu konuda yardım edilmesini istemiştir. 17 Kasım 1922 tarihinde isteği kabul edilen Sultan Vahdeddin kendisi ve maiyetindeki kişilerle birlikte İngiliz Zırhlısı Malaya gemisine binerek İstanbul'dan aynlmıştır. Sultan Vahdeddin' in ülkeden ayrılışının ardından, Konya Mebusu Vehbi Efendi'den alınan fetva ile Sultan Vahdeddin'in Halifeliği geçersiz kılınmış ve yerine Veliahd Abdülmecid Efendi tayin edilmiştir. İngiliz gemisi ile Malta'ya bırakılan Sul­ tan Vahdeddin burada otuzyedi gün kaldı. Daha sonra Mekke meliki Hüseyin' in da­ veti üzerine Mekke'ye giden Sultan Vahdeddin umduğu desteği bulamayınca, bu­ radan ayrılarak İtalya'nın San Remo kentine yerleşti. Cumhuriyetin ilanından sonra hanedanın yurt dışına çıkarılmasına dair kanunun yürürlüğe girmesiyle birlikte Sul­ tan Vahdeddin İstanbul'da kalan diğer iki hanımını da yanına almıştır. Ülkeden ay­ rılırken yanına üç bin alhn alan ve Londra Bankası'nda yimıi bin İngiliz Lirası bulu­ nan Sultan Vahdeddin San Remo'da yokluk içerisinde 15 Mayıs 1925'te vefat etmiştir. Sultan Vahdeddin' in cenazesi de sıkıntılara yol açh. Borç içerisinde vefat ettiği için cenazesine haciz kondu. Ayrıca Türkiye cenazeyi kabul etmeyeceğini İtalyan ma­ kamlarına bildirdi. Sonunda Sultan'ın cenazesi kaçırılarak Şam'da atalarının yaptır­ 4 mış olduğu Süleyınaniye Külliyesi'nin haziresi kısmında defnolundu • 3 Necdet Sakaoğlu, Bu Miilkiiıı Sultnıılnrı 36 Osmnnlı Pndişn1ıı, İstanbul, 1999, s. 566-567. 4 Necdet Sakaoğlu, a.g.e., s.558-572. Necdet Sakaoğlu eserinde Sultan Vahdeddin'in Sultan Selim Külliyesi'nin haziresine gömüldüğünü yazar. Sultan Selim döneminde tamirat gö• ·en bu yapı aslında Süleymaniye Külliyesi olarak bilinir. GURBETTE BİR SULTAN HAZİRESİ: ŞAM SÜLEYMANİYE KÜLLİYESİ HAZİRESİ 327 Süleymaniye Külliyesi'nin Haziresinde Yer Alan Osmanlı Saltanat Ailesine Ait Mezar Taşlan Sultan Vahdeddin'in Mezar Taşı (Res.1) Sultan Vahdeddin'in mezarı mermer sanduka şeklinde yapılnuşhr. Sandukanın çevresinde geniş bir kuşak halinde Ayete1-Kürsi yer almaktadır. Şahide taşında ise şu kitabeye yer verilmiştir : 1-- Sultan Vahdeddin'in Mezar Taşı (Res.2) : ..,..s~ı,.,...,,..ıı~ ,:ıU:.J...ı....JI v-!1.;ıu..ı.......JI 4.i.>91 ..,...~L.ı.u.JI .;!.> .:ı-:ı.ıJI ~9 ~ ,:ıl.l::ı.J.....JI .L...;1.AJ! HYY(~J r. )IAil .!:>~ rı ~~'lg (1t'f0~115~ IA) ll\r11J-Uo:!l.4 11_,..:il.Sg Çevirisi:· Tek Kalıcı O'dur Sultan oğlu Sultan Sultan Alhncı Mehmet Vahdeddin Han, ruhuna el-Fatiha Doğumu: 21Şubat1861 ( 20 Recep 1277) Ölümü : 16 Mayıs 1926 (18 Zil-Hicce 1345) 328 Prof Dr. Kerim TÜRKMEN I 2- Şehzade Abdulhalim Efendinin Mezar Taşı (Res.3): ıri4'''1""""1'~ .:.ı....~,,...,._..ı:ıı..=.~ı~ı:ıl.bJ..ı..ıı:ı~ .:.L.ıs-J-4 .ş.....Sf Ü~ o.ıf~ ı!~ 4.i.:P-91 .ş.....SI ~I~ o.ıl~ ..,-Q~ ~ Çevirisi: Tek Kalıcı O'dur Cennet-mekan Sultan Abdülmecid Han hazretlerinin hafidi (torunu) Şehzade Süleyman Efendi merhumun mahdumu (oğlu) Şehzade Abdulhalim Efendi ruhuna Fatiha Doğum ve ölüm tarihleri çok silik olduğundan okunamamıştır. 3- Sultan Abdülmecid Han'ın kızı Seniha Sultan'ın Mezar Taşı (Res.4): ı,rS4'''1""""1'~ ~~,,...,._..ı:ıı..=.~ı~ı:ıU::ı.L....ıı:ı~ . 4.i.:P-91 ı:ıU::ı.L....ı ~ ~ .4.4-1_,.S' ~ (trıı\.,.W 1 •) iMi ~fj ıJ.ı~ rt ~~'lf9 Çevirisi: Tek kalıcı O dur Cennet-mekan Sultan Abdülmecid Han Hazretlerm:in kerimesi (kızı) Seniha Sultan ruhuna Fatiha Doğumu : 21 Teşrin-i Sani 1851 (10 Sefer 1268) Ölümü : Çok silik olduğundan okunamamıştır. GURBETTE BİR SULTAN HAZİRESİ: ŞAM SÜLEYMANİYE KÜLLİYESİ HAZİRESİ 329 4- Sultan V. Murad'm Torunu ve Şehzade Mehmet Selahaddin'in Oğlu Ah­ med Nihad Efendi'nin Mezar Taşı (Res.5) : Lahit şeklinde olan mermer mezarın alt kısmının ortasında Ayete1-Kürsi yer al­ maktadır. Şahide taşında ise şu cümleler yer almaktadır: ~ ~411~19'41 .:.ı.......o1..;>. ~lı-4 uı.ı:..ı.....ı ı:ı~ ı:>:ı.ıJI C~ .ı..-.o o.ı1~9 .Ş~ ~~I ~' ~ı+i .ı..o.o-1 .ı......Ju~ 11ı1ır .t;....., j~ D J.91~1 ı r • • 4.i..w.ı ı:ı~ r • 15.;J~ l 'IDt .t;....., ı:ı1.ı-ı,.;..> r d-!1~1 1rvr ..._.. J1~ r ~u9 Çevirisi: El-Fatiha Tek kalıcı O'dur Cennet-mekan Sultan Murad-ı Hamis'in (Beşinci Murad'ın) torunu ve Şehzade Mehmet Selahaddin Efendi'nin mahdumu (oğlu) Ahmed Nihad Efendi'nin Ruhuna Fatiha Doğumu : 20 Şaban sene 1300, karşılığı: 5 temmuz sene 1883 Ölümü : 2 Şevval sene 1373, karşılığı 2 Haziran sene 1954 5- Sultan Abdülaziz'in kızı Fatma Sultan'ın Mezar Taşı (Res.6) : -..:a..i.11 ~~J1~~ ;...,;.sJl~ıJl..l::ı..L.....ıJ~ .şıJ 4.4J..,.S .!Li.ı_,.ı.;.,...;:- ı:ı~ uUa..ı....u~Li l 'l!Y ..,-i~ ı)-1_,...w 'I 330 Prof. /'r· Kerim TÜRKMEN Çevirisi: El- Fatiha Selatin-i Al-i Osman'dan Cennet-mekan Sultan Abdülaziz Han Hazretlerinin kerimeleri (kızı) Fatma Sultan 9 Teşrin-i Sani 1947 6- 11.Abdulhamid'in Oğlu Abid Efendinin Mezar Taşı (Res.7) : ıŞ.ı..;jf ~U:. ~ .:ıl.l:ı.J..w ıŞiLi:. ı:H ı:i~uL>~I~ l'IYI" I'\• o .t....:;ü Çevirisi: Mehmet Abid Efendi Bin Gazi Sultan Abdulhamid Han-ı Sani 1905-1973 Fatiha 7- il. Abdulhamid'in Büyük Oğlu Mehmet Selim Efendi'nin Mezar Taşı (Res.8): ı:r-94-1'~'~ ı:i~ ,:ıL>~I~ ,:ıl.l:ı.J..w u~ ~ı&ı.:.ı..;.,_,.ı.:;~ ~'~~°"~ .ı.....jÜ4.İ..>9] lt\VI ıS.ıJgj ır t\t\ GURBETTE BİR SULTAN J-T.AZİRESİ: ŞAM SÜLEYMANİYE KÜLLİYESİ HAZİRESİ 331 Çevirisi: Kalıcı