PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY KAZIMIERZ NOWACKI G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER, W. MORAWSKI Koordynator regionu Polski centralnej — M. BRZEZIÑSKI, D. GA£¥ZKA OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI 1:50000 Arkusz Rychwa³ (548) (z 2 tab. i 4 tabl.) Wykonano na zamówienie Ministra Œrodowiska za œrodki finansowe wyp³acone przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej WARSZAWA 2009 Autor: Kazimierz NOWACKI Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, Zak³ad w £odzi, ul. Nowa 29/31, 90-030 £ódŸ Redakcja merytoryczna: El¿bieta GRUSZCZYÑSKA Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego doc. dr hab. Jerzy NAWROCKI ISBN 978-83-7538-619-6 © Copyright by Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa 2009 Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K 2 SPIS TREŒCI I. Wstêp ..........................................................5 II. Ukszta³towanie powierzchni terenu..........................................8 III. Budowa geologiczna ..................................................9 A. Stratygrafia.....................................................10 1. Kreda ......................................................10 a. Kreda górna .................................................10 Koniak+santon ..............................................10 Kampan ..................................................10 Mastrycht .................................................11 2. Paleogen ....................................................11 a. Eocen ....................................................11 b. Oligocen...................................................12 3. Neogen .....................................................12 a. Miocen ...................................................12 Miocen œrodkowy .............................................12 Miocen œrodkowy+górny .........................................13 Mio-pliocen ................................................13 4. Czwartorzêd ..................................................14 a. Plejstocen ..................................................14 Zlodowacenia po³udniowopolskie .....................................14 Interglacja³ wielki .............................................15 Interglacja³ mazowiecki ........................................15 Zlodowacenia œrodkowopolskie ......................................15 Zlodowacenie Odry ..........................................15 Zlodowacenie Warty ..........................................16 3 Interglacja³ eemski .............................................19 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ......................................21 Zlodowacenie Wis³y ..........................................21 b. Czwartorzêd nierozdzielony ........................................23 c. Holocen ...................................................23 B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu .....................................25 C. Rozwój budowy geologicznej ...........................................26 IV. Podsumowanie ....................................................29 Literatura ......................................................30 SPIS TABLIC Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000 Tablica II — Przekrój geologiczny C–D Tablica III — Przekrój geologiczny E–F Tablica IV — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 4 I. WSTÊP Obszar arkusza Rychwa³ (548) jest ograniczony wspó³rzêdnymi: 18°00’–18°15’ d³ugoœci geo- graficznej wschodniej i 52°00’–52°10’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Najwiêksz¹ miejsco- woœci¹ jest miasteczko Rychwa³. Obszar le¿y w obrêbie województwa wielkopolskiego, miêdzy Ko- ninem a Kaliszem. Wystêpuje na terenie czterech powiatów: koniñskiego (gminy Rychwa³, Grodziec, Rzgów, Stare Miasto), s³upeckiego (gmina Zagórów), tureckiego (gmina Tuliszków) i kaliskiego (gmina Mycielin). Arkusz zosta³ opracowany w Przedsiêbiorstwie Geologicznym „Polgeol”, Zak³ad w £odzi na podstawie Projektu badañ geologicznych, sporz¹dzonego przez zespó³ w sk³adzie: M. Bierkowska, J. B³aszczyk, K. Nowacki, M. Szadkowska, B. Trzmiel, zatwierdzonego przez Ministra Ochrony Œro- dowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa decyzj¹ numer KOK/50/96 z dnia 27 wrzeœnia 1996 r. Prace kartograficzne i dokumentacyjne wykona³ K. Nowacki w latach 1996–1999. Zdjêcie geo- logiczne objê³o obszar 315 km2. W ramach terenowych prac dokumentacyjnych wykonano 528 sond mechanicznych WH (g³êbokoœæ 3,0–14,0 m) o ³¹cznym metra¿u 1775,0 m oraz 548 sond rêcznych (g³êbo- koœæ 2,0–3,0 m) o ³¹cznym metra¿u 1203,0 m. Opisano 26 naturalnych ods³oniêæ, wkopów i szurfów (wa- ¿niejsze punkty maj¹ dokumentacjê fotograficzn¹). Na mapie geologicznej przedstawiono dziewiêæ wybranych punktów dokumentacyjnych (trzy ods³oniêcia i szeœæ sond mechanicznych WH). Zgodnie z projektem badañ odwiercono dwa otwory kartograficzne — otwór 141 (Rychwa³) o g³êbokoœci 81,0 m oraz otwór 188 (Zosinki) o g³êbokoœci 70,0 m. Do koñcowego opracowania wykorzystano ponad 900 pro- fili otworów wiertniczych z 23 dokumentacji geologicznych (torfowych, geologiczno-in¿ynierskich i z³o¿owych, g³ównie z³o¿a wêgla brunatnego „Piaski”). Na mapê geologiczn¹ wybrano 196 otworów wiertniczych. Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych przedstawiono w tabeli 1. Kartograficzne prace wiertnicze poprzedzone by³y geofizycznymi badaniami elektrooporowymi. Ci¹g 47 sondowañ geoelektrycznych zlokalizowano na linii g³ównego przekroju geologicznego A–B na odcinku d³ugoœci 15,5 km. Wyniki zinterpretowali Jagodziñska i Kalitiuk (1996), a opiniowa³ 5 J. Twarogowski z Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Z rdzeni otworów kartogra- ficznych pobrano 64 próbki do standardowych badañ litologiczno-petrograficznych. Wyniki opraco- wa³ i zestawi³ Balwierz (1998), a opiniowa³a K. Kenig z Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Analizê mikropaleontologiczn¹ jednej próbki z utworów kredy ko³o Rychwa³u (otw. 141) wykona³ Tarkowski (1998). Borowiec i Trzeciak (1999) oznaczyli wiek metod¹ radiowê- glow¹ szeœciu próbek gleb kopalnych i organicznych osadów jeziornych. Ziembiñska-Tworzyd³o (1998) wykona³a ekspertyzy palinologiczne siedmiu próbek osadów paleogenu i neogenu z otworów kartograficznych Zosinki (otw. 188) i Rychwa³ (otw. 141). Wyniki analiz palinologicznych 20 próbek osadów czwartorzêdowych (jeziornych) przedstawi³a Balwierz (1999). Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych Numer Rodzaj* Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku geologicznej terenowym 1 505 sm Jaszczurówka 87,5 3,5 Osady neogenu na g³êbokoœci 1,8 m Osady interglacja³u eemskiego przebada- 2 443a sm Posada-Gopla 98,0 7,5 ne palinologicznie (7 próbek) oraz ozna- czenia wieku metod¹ radiowêglow¹ 3 522 sm Posada-Gopla 99,0 14,0 Osady interglacja³u eemskiego 4 483 sm Posada-Gopla 97,0 5,0 Osady interglacja³u eemskiego z faun¹ Przekrój geologiczny E–F; 5 477 sm Mod³a 95,0 8,0 osady neogenu na g³êbokoœci 3,5 m Osady interglacja³u eemskiego z faun¹ prze- 6 390 sm Kr¹gola 102,5 4,5 badane palinologicznie (4 próbki) oraz ozna- czenia wieku metod¹ radiowêglow¹ Osady interglacja³u eemskiego przebada- 7 399a sm Kr¹gola 102,5 4,5 ne palinologicznie (9 próbek) oraz ozna- czenia wieku metod¹ radiowêglow¹ Oznaczenia metod¹ radiowêglow¹ wieku 8 132a od G³ówiew 102,0 1,5 gleb kopalnych w wydmie 9 429 sm Kruszyna 101,0 7,5 Osady neogenu na g³êbokoœci 1,8 m 10 369 sm Kuchary Borowe 98,0 3,0 Osady neogenu na g³êbokoœci 1,7 m *sm — sonda mechaniczna, od — ods³oniêcie Obszar arkusza Rychwa³ le¿y we wschodniej Wielkopolsce, która od czasów historycznych by³a przedmiotem zainteresowania licznych badaczy, co przedstawi³ w zarysie badañ geologicznych tego rejo- nu Skoczylas (1991). Badania geologiczne w regionie koniñskim zwi¹zane by³y przede wszystkim z po- szukiwaniem i rozpoznawaniem z³ó¿ wêgla brunatnego. Przeprowadzone prace geofizyczne i wiertnicze pozwoli³y na opracowanie litologii oraz stratygrafii osadów mezozoicznych i kenozoicznych. Problema- tyk¹ mezozoicznego pod³o¿a rejonu Kujaw i wschodniej Wielkopolski zajmowali siê m.in.: Horn, Karnkowski (1973); Marek (1977); Marek, Znosko (1972); Znosko (1969) oraz Cieœliñski, Jaskowiak (1973); Jaskowiak- -Schoeneichowa (1972); Dziewiñska (1988), Baraniecka (1980), Graniczny i inni (1995); Widera (1998). 6 W dziedzinie badañ paleogenu i neogenu szczególne znaczenie dla tego rejonu maj¹ prace: Ciuka (1970, 1991); Grabowskiej (1981); Kasiñskiego (1984); Piwockiego (1991); Piwockiego, Ziembiñskiej-Tworzyd³o (1995); Ziembiñskiej-Tworzyd³o (1998); Odrzywolskiej-Bieñkowej (1966), Czarnika (1972), Rutkowskiego (1967) oraz Widery (1998) dotycz¹ce wykszta³cenia, rozprzestrzenienia i litostratygrafii osadów neogenu na podsta- wie poziomów sporowo-py³kowych, a tak¿e wp³ywu ruchów tektonicznych na genezê wêgla brunatnego. Najnowsze prace dokumentacyjne (488 otworów wiertniczych wykonanych w latach 1995–96) prowadzone by³y na obszarze arkusza na zachód od Rychwa³u w rejonie miejscowoœci: Jaroszewice–Piaski–Rzgów– Za- rzew–Kuchary Koœcielne i zakoñczone zosta³y udokumentowaniem z³o¿a Drzewce w kategoriach C1+3 iC2. Zespó³ geologów Pañstwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie (Kasiñski i in., 1996) opracowa³ „Ocenê mo¿liwoœci dalszych poszukiwañ z³ó¿ wêgla brunatnego w rejonie koniñskim”. Opracowanie to wyko- nane na zlecenie Kopalni Wêgla Brunatnego Konin, wyznacza perspektywy rozwoju górnictwa odkrywkowego na tym terenie, a w czêœci wstêpnej przedstawia grawimetryczny i fotogeologiczny obraz licznych elementów wg³êbnej