17DE JAARGANG | NUMMER 2 | MAART 2011 | €4,95 COLUMN ANNA'S ROTANVLECHTER EELKE LOK ONTVANGST RINKE BOSMA HET WATER KOMT! • Hulpacties na de vloed van 1825 • Blokhuizen en kustlijnen • Herre Kingma en de zeedijken • Wie was ir. Wouda? COLOFON VAN DE REDACTIE Historisch tijdschrift Fryslân is een uitgave van het Koninklijk Fries Genootschap voor Geschiedenis en Cultuur/Keninklik Frysk Understrûpt Genoatskip foar Skiednis en Kultuer. www.friesgenootschap.nl Fryslân verschijnt tweemaandelijks. In onze kinderjaren waren de zomers eindeloos heet en de winters lang en koud. Hoe Hoofdredactie: Siebrand Krul. Eind- en beeldredactie: Marijke de ouder we worden, hoe meer de uitzonderingen de herinneringen kleuren. In mijn kin- Boer. Redactie: Marlies Stoter, Kerst Huisman, Meindert Seffinga, derjaren zullen heus niet elk jaar de landerijen aan ’t Meer, tussen Heerenveen en De Doeke Sijens, Hans Koppen en Jan van Zijverden. Knipe, onder water hebben gestaan. Aan de ‘stille kant’ van de Schoterlandse Redactieadres Compagnonsvaart fietsten we Redactie Fryslân Uitgeverij Waanders t.a.v. Siebrand Krul dan over het overstroomde pad, Postbus 1129 8001 BC Zwolle www.historischtijdschriftfryslan.nl • www.waanders.nl vermoedelijk tot angst en beven Email: [email protected] van onze ouders. Eind jaren zestig was het Vormgeving Frank de Wit gedaan met die wateroverlast. Een nieuw afvoerkanaal? Druk ÈposPress Zwolle Het Hooglandgemaal? Betere dijken? Advertenties Wij kinderen stonden daar niet Uitgeverij Waanders / Marieke Kolthof Tel. 038-467 34 88, [email protected] zo bij stil. De meeste Nederlanders vinden water- Abonnementen Ondergelopen land zuidelijk van 't Meer (De Knipe-Heerenveen) in Abonnementenland Postbus 20 1910 AA Uitgeest de jaren zestig. (Collectie Feito v.d. Wal) staatsgeschiedenis reuze boei- Tel. 0900-ABOLAND of 0900-226 52 63 end. Met recht en reden, want € 0,10 per minuut Fax 0251-31 04 05 de dreiging van het water is dan wel minder geworden, voortdurend is het in het Site: www.bladenbox.nl voor abonneren of www.aboland.nl voor adreswijzigingen en opzeggingen nieuws: de afsluiting van de zeewering in Harlingen, een nieuw ‘supergemaal’ voor onze € Losse prijs: 4,95 provincie, gedoe rond de verkiezingen van het Wetterskip, een nieuwe sluis in Stavoren. Abonnement (6 nummers): € 29,95 In deze Fryslân een rijke variatie aan onderwerpen uit onze waterstaatsgeschiedenis. Het abonnement kan op elk gewenst moment ingaan. Niet alleen rampspoed van zout water (de vloed van 1825), de bemoeienis van de over- Abonnementen kunnen schriftelijk tot uiterlijk twee weken voor beëindiging van het lopende abonnement worden opgezegd. Bij niet heid (bouw van blokhuizen), ook de lasten van zoet water (overstromingen in de veen- tijdige opzegging wordt het abonnement automatisch verlengd. derijen) worden behandeld. De waterstaatsgeschiedenis bracht ook een veelheid aan Lidmaatschap Koninklijk Fries Genootschap (Historisch Tijdschrift bijzondere bouwwerken in het Friese landschap, zoals bijvoorbeeld het Woudagemaal Fryslân plus Jaarboek De Vrije Fries plus ledenvoordelen) € 37,50 bij Tacozijl. Maar wie was deze Wouda? Verder vertelt oud-dijkgraaf Herre Kingma zijn Illustraties passie voor zeedijken. De uitgever heeft zijn uiterste best gedaan de rechten met betrek- king tot de illustraties te regelen volgens de bepalingen van de Minder opvallend dan het gemaal, maar zeker zo bijzonder in het landschap zijn de Auteurswet. Hij die desondanks meent zekere rechten te kunnen pestbosjes, beschreven aan de hand van het voorbeeld van Snikzwaag. Van heel andere doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met de uitgever. orde is het authentieke verslag van de ontvangst van Anna van Hannover in Friesland, Voor werken van beeldend kunstenaars aangesloten bij een CISAC- in 1734. organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam C/o Pictoright Amsterdam 2011 Veel plezier. < © 2011 Koninklijk Fries Genootschap / Uitgeverij Waanders Siebrand Krul REDACTIE Marijke de Boer (Sigerswâld, 1971) studeerde Siebrand Krul (De Knipe, 1955) studeerde geschiede- Marlies Stoter (Woerden, 1960) studeerde Zweeds en Fries in Groningen. Werkzaam bij Omrop nis in Groningen. Werkt sinds eind 1990 bij Uitgeverij Nederlandse taal- en letterkunde en Fryslân en Letterhoeke (Tresoar). Waanders in Zwolle als coördinator/redacteur (histori- Kunstgeschiedenis in Groningen. Sinds 1999 conserva- sche) boeken. tor kunstnijverheid bij het Fries Museum in Leeuwarden. Publiceerde over Fries zilver, Fries aarde- Kerst Huisman (Terwispel, 1940) begon als onderwij- werk, Japans lakwerk en de VOC. zer, werd journalist bij de Friese Koerier, vervolgens Meindert Seffinga (Easterlittens, 1961) studeerde redacteur bij de Leeuwarder Courant. Studeerde geschiedenis in Groningen. Werkt sinds 1988 bij het Jan van Zijverden (Waarder (ZH), 1967) studeerde geschiedenis in Leeuwarden en Groningen. Hij schreef Fries Scheepvaart Museum (tot 2005 als registrator en maritieme geschiedenis in Leiden en geschiedenis aan tal van publicaties over de Friese geschiedenis met tentoonstellingsmaker en vanaf 2005 als directeur). de VU. Werkte bij het Scheepvaartmuseum nadruk op sociale onderwerpen. Amsterdam, het Mariniersmuseum Rotterdam en sinds 2004 als hoofd Educatie & Informatie bij het Fries Hans Koppen (Batavia, 1949) is historisch-geograaf. Doeke Sijens (Hantum, 1955) is algemeen manager Museum. Publiceerde (maritieme) artikelen. Na een loopbaan in bestuur en management houdt hij van de Openbare Bibliotheek Groningen. Hij was zich bezig met het Friese cultuurlandschap en de redacteur van het literaire tijdschrift Trotwaer en geschiedenis van Sneek. Hij publiceerde over histori- naderhand van De Moanne. Publiceert over leden van Op het omslag: De overstroming van 1825. Het redden van mensen sche en geografische onderwerpen. de kunstenaarsvereniging De Ploeg en is redacteur in de Kleine Miente onder Oldeholtwolde, naar een werk van van het Ploegjaarboek. D.P. Sjollema. (Museum Willem van Haren) 2 INHOUD MAART 2011 4 10 14 THEMA: HET WATER KOMT! 4 Hond in de pot 8 Droege fuotten Mosterd na de maaltijd Dijken beschermen Friesland tegen de binnendringende zee, maar ook de afvoer van overtollig regenwater moet goed zijn geregeld om droge voeten te houden. Dat water 6 Plekken met verhalen verzamelt zich in de Lege Midden, die als een diepe kom midden in de provincie ligt. Pestbosjes 10 Twee blokhuizen, twee stadhouders en de Friese westkust 21 Kort nieuws In de 16de de eeuw waren de blokhuizen van Leeuwarden, Harlingen en Stavoren de 22 Column Eelke Lok belangrijkste steunpunten van het centraal gezag dat de Saksische hertogen en Karel V en Gemengde berichten Filips II over Friesland uitoefenden. Zonder die blokhuizen zou de Friese kustlijn verder naar het oosten hebben gelegen. 24 Nieuw leven van de ‘Secretaris Schumacher’ 12 Opsterlandse veenderijen onder water De lage veenderijen in Opsterland zijn in de 19de eeuw een aantal keren overstroomd, 26 De warme ontvangst van met dramatische gevolgen voor de bevolking. De veenderijen leken in de winter, als het Anna van Hannover in binnenwater omhoog kwam, soms een grote binnenzee. Friesland 14 ‘Frysland lait d’r foorlopig failig bij’ Oud-dijkgraaf Herre Kingma heeft een passie voor zeedijken. Als kind ging hij met zijn vader 30 Boeken mee op dijkinspectie. Nu rijdt hij nog een paar keer per week naar de dijk om te kijken hoe die er bij ligt, vooral als er harde wind is voorspeld. 31 Kalender KFG Nieuws 16 ‘Wie slagen wil, die slagen kan’ Het grootste werkende stoomgemaal ter wereld is genoemd naar ir. D.F. Wouda. Deze 32 Verdwenen beroepen hoofdingenieur van de provinciale waterstaatsdienst ontwierp de kathedraal van stoom en Rotanvlechter leidde de bouw ervan, maar liet ook elders zijn sporen na, zoals in Leeuwarden. 18 Hulpverlening en wederopbouw na de watervloed in 1825 De watersnood van 1825 was de grootste natuurramp die Nederland in de 19de eeuw heeft getroffen. Bijna tweederde van Friesland raakte door het zeewater bedolven. Er kwamen verbazingwekkend snel hulpacties op gang die uitgroeiden tot een gecoördineerd reddingsplan op regionaal niveau. 3 HOND IN DE POT MARLIES STOTER Mosterd na de maaltijd Een belangrijk gevolg van het vol- In de zogeheten Kleine IJstijd, een relatief brengen van de Elfstedentocht is koude periode die duurde van de 15de eeuw tot en met de 19de eeuw, wordt de winter dat de deelnemer bewonderd gevreesd door de bewoners van Europa. Om wordt door familie, kennissen en de zoveel jaar ligt het gewone leven maanden- andere bekenden. Ook voor de lang volledig lam vanwege de kou en onder- vinden mens en dier de desastreuze gevolgen schaatsers en menners van sleden, aan den lijve. Gelukkig is het niet alleen kom- Mosterdpotje met oranje- die vroeger de Zuiderzee oversta- mer en kwel. Op het bevroren water van rivie- decor, aardewerk uit de I periode 1775-1800. ken, ging dit op. Zonder het ren, kanalen, meren en zelfs op de zoute (Het Princessehof) Wadden- en Zuiderzee wordt het vervoer van wakend oog van verslaggevers en lading en passagiers overgenomen door paard de Friezen daar in een week voor f. 40.000 camera’s moesten zij zelf voor de en wagen, door sleden en schaatsers. Het is aan goud en zilver kochten. Overal kan men bewijsvoering zorgen. Ze kochten bekend dat in de winter van 1740 meer dan “aardigheden ter gedachtenis” kopen, vooral honderd paard en wagens vanuit Harlingen, zilveren lepels met opschriften.’ Zilver is een daarom aan de overkant een zilve- over de Zuiderzee, naar Amsterdam gaan. De ijsherinnering