ARISTOCRATIE IN SPOTPRENTEN 1780-1801 MASTERSCRIPTIE F.J.A. DRIESSEN UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM 2016 ARISTOCRATIE IN SPOTPRENTEN 1780-1801 ARISTOCRATIE IN SPOTPRENTEN 1780-1801 Masterscriptie Geschiedenis van F.J.A. Driessen Studentnummer: 10400087 Begeleider: professor Frans Grijzenhout UvA Tweede lezer: dr. Mart Rutjes UvA Amsterdam, 1 juli 2016 ARISTOCRATIE IN SPOTPRENTEN 1780-1801 Inhoudsopgave Inleiding .......................................................................................................................... 5 Adel, aristocratie en aristocratisering ........................................................................... 13 Verluchte historisch context ........................................................................................... 19 Aristocratie in woord en beeld ....................................................................................... 29 Aristocratisering, verfransing en zedelijk verval ......................................................... 55 Evolutie begrippen ‘aristocratie’ en ‘democratie’ ......................................................... 63 Humor en sociaal protest ............................................................................................... 67 Conclusie ......................................................................................................................... 71 Bijlage I ............................................................................................................................ 77 Literatuurlijst .................................................................................................................. 79 4 ARISTOCRATIE IN SPOTPRENTEN 1780-1801 ARISTOCRATIE IN SPOTPRENTEN 1780-1801 5 Inleiding Na de internationale ophef in 2005 rond het verschijnen van de zogenaamde Deense cartoons – met afbeeldingen van de profeet Mohammed – en de moordaanslag op de redactie van het Franse satirische tijdschrift Charlie Hebdo (7 januari 2015) – werd eens te meer duidelijk dat spotprenten een belangrijke rol kunnen spelen in tijden van maatschappelijke en politieke onrust. Het waren dan ook genoemde gebeurtenissen die aanleiding gaven tot nieuwsgierigheid naar de rol die spotprenten speelden in de periode 1780-1801. Een periode die binnen de Nederlandse geschiedenis als revolutio- nair kan worden getypeerd en waarin zich bovendien de Franse Revolutie voltrok. De veronderstelling was dat de aristocratie in genoemd tijdvak op vergelijkbare wijze zou zijn bejegend als bijvoorbeeld in Frankrijk – zie de spotprent in de rechtermarge. In het kader van de masterscriptie werd daarom historisch onderzoek opgestart om te bezien of deze aanname correct was. De Bataafse Revolutie van 1795 maakte een einde aan de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en voor de bewoners van de Republiek betekende deze re- volutie een breuk met de Unie van Utrecht (1579). Het markeerde onder andere de Anonieme Frans spotprent getiteld le Crible overgang naar staatsburgerschap. Nadat het Koninkrijk der Nederlanden in 1815 onder de la Revolution (Zeef van de Revolutie), Willem I zijn beslag had gekregen, was verzoening evenwel het parool. Aan het begin met allegorische elementen, uit 1793. van de negentiende eeuw streefde men naar nationale eenheid en had men genoeg van Vadertje tijd zeeft het ancien régime en er de turbulentie die de voorafgaande periode had gekenmerkt. De vraag drong zich op rollen koppen. In de zeef, voorop, Lodewijk of patriotten wel goede vaderlanders waren geweest omdat hun optreden had geleid tot XVI, Marie-Antoinette en de kroonprins. buitenlandse interventies, het verlies van zelfstandigheid en uiteindelijk de inlijving bij Bibliothèque nationale de France, Frankrijk. Desalniettemin kon men de patriotten zekere successen niet ontzeggen, ze département Estampes et photographie, hadden immers gestreden tegen ‘aristocratisch eigenbelang, vorstelijk dynasticisme en RESERVE QB-370 (43)-FT4 misleide volkswaan’ en kwamen bovendien met een nieuwe visie op burger en samen- leving die onder Willem I stilzwijgend werd geïmplementeerd.1 Al in 1845 verscheen de studie De regering en de natie sedert 1672 tot 1795 van G.W. Vreede, waarin hij betoogde dat de revolutie van 1795 onvermijdelijk was geweest gezien de impasse tussen staatsgezinde en Oranjegezinde regenten. Door het ont- breken van een nationale vertegenwoordiging voerden erfstadhouder Willem V en de regenten aristocratie de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden naar een onvermijdelijke ondergang, zo meende Vreede. De politicus Guillaume Groen van Prinsterer voegde zich bij degenen die belangstelling toonden voor recente geschiede- nis en schreef in 1846 Handboek der geschiedenis van het vaderland en in 1847 Ongeloof en Revolutie. De christelijk georiënteerde Groen van Prinsterer erkende impliciet het belang van de patriotten en de Bataafse Revolutie omdat hij de noodzaak inzag van een goed functionerend parlement en openbaarheid van bestuur. Groen van Prinsterer leverde in zijn publicaties met terugwerkende kracht kritiek op prinsgezinden – die hij betichtte van ‘eigenbelang, onderlinge naijver en tweedragt, vadzige flauwhartigheid vooral’ – en op Willem V. De erfstadhouder werd door de – Oranjegezinde – Groen van Prinsterer een gebrek aan visie en leiderschap verweten.2 De liberale politicus Johan Thorbecke maakte ook studie van patriottentijd en Bataafse Republiek en publiceerde zijn opvattingen in Historische schetsen, dat in 1860 verscheen. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden vormde in zijn optiek een onoverzichtelijk geheel van gewesten dat werd bestuurd door regenten, die niet 1 G. Schutte, ‘Van verguizing naar eerherstel. Het beeld van de patriotten in de negentiende en twintigste eeuw’, in: F. Grijzenhout e.a., ed., Voor Vaderland en Vrijheid. De revolutie van de patriotten (Amsterdam 1987) 177-192. 2 Ibidem. 6 ARISTOCRATIE IN SPOTPRENTEN 1780-1801 het nationaal belang maar eigenbelang lieten prevaleren. Alleen een revolutie waarin staatsburgerschap voorop stond, compleet met grondwet, stemrecht en volksvertegen- woordiging kon uitkomst bieden, zo stelde Thorbecke. Hij zag de frustratie van de pa- triotten als een gevolg van de behoudende en aristocratische opstelling van erfstadhou- der Willem V en diens aanhang. Het stadhouderschap was naar Thorbeckes mening een belangrijk onderdeel van de problemen waarvoor de Republiek zich gesteld zag. Hij was het dan ook niet eens met de destijds gangbare opvatting als zou het ‘onneder- landse’ democratisch radicalisme van de patriotten moeten worden toegeschreven aan Franse invloed. Thorbecke, kortom, plaatste de patriotten aan het begin van een demo- cratische traditie. Zowel Thorbecke als Groen van Prinsterer herkenden én erkenden dus het streven naar democratie van de patriotten, maar de laatste had als christelijk politicus desalniettemin grote bezwaren tegen het in zijn ogen goddeloze karakter van de Verlichting. De bijbelvaste Groen van Prinsterer was als zodanig een antirevolutio- nair en noemde de Verlichtingsideeën van de patriotten bovendien ‘onnationaal’. Dit omdat hij de Nederlandse natie als gereformeerd beschouwde en de patriotten, en later de Bataven, bovendien rekenden op Franse steun om hun idealen te verwezenlijken.3 In 1865 formuleerde de eerste hoogleraar in de Vaderlandse Geschiedenis, de liberaal Robert Fruin, zijn stelling dat de Nederlandse geschiedenis zou moeten wor- den opgedeeld in drie tijdvakken, te weten: de Bourgondische tijd, de periode van de Republiek en de periode van het Koninkrijk der Nederlanden. Een sterk voorbeeld van een Whig Interpretation of History, terwijl hij bovendien onbarmhartig oordeelde over de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De weliswaar lovenswaardig hoge mate van individuele vrijheid – hier herkent men de liberaal Fruin – werd in zijn visie teniet gedaan door onderlinge verdeeldheid tussen de gewesten en krachteloos bestuur. Fruin hield daar de ‘aristocratische oligarchie’, die zich met name tijdens de patriotten- tijd ‘antinationaal’ zou hebben gedragen, voor verantwoordelijk. Fruin kwam er echter zelf nooit aan toe zich specifiek in de patriottentijd te verdiepen.4 De eerste uitgebreide monografie over de patriottentijd staat dan ook op naam van de historicus Herman Colenbrander. Diens boek De Patriottentijd verscheen eind jaren negentig van de negentiende eeuw en was voor een belangrijk deel gebaseerd op buitenlandse bronnen. Colenbrander meende dat de patriottentijd niet meer dan een klucht was geweest. De Patriottentijd breidde kennis en inzicht van de beschreven periode door bronnenonderzoek weliswaar enorm uit, maar het beeld dat zowel Fruin als Colenbrander – beiden liberaal, Oranjegezind en nationalistisch – hadden geschetst van de patriottentijd hield lange tijd stand.5 De historicus Pieter Geyl doorbrak al vóór de Tweede Wereldoorlog de negatieve beoordeling die in de historiografie over de patriottentijd had postgevat. Geyl zag de patriotten als representanten van de Verlichting, die bovendien in een reeds langer be- staande anti-orangistische en anti-aristocratische traditie stonden. De hang naar demo- cratisering van de achttiende-eeuwse samenleving kon op Geyls waardering rekenen. De wijze waarop de patriottenbeweging het zwijgen werd opgelegd – via de Pruisische militaire invasie van 1787 – maakte dit verlangen naar een democratischer samenle- ving bepaald niet minder valide, zo stelde Geyl. Het inroepen van Franse steun om in 1795 de homegrown patriotse idealen te verwezenlijken, vond hij dan ook gerechtvaar- digd. Geyl constateerde,