T.C. KASTAMONU ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI YENİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI DOKTORA TEZİ BİREYSELLİĞİN SUNUMU OLARAK OTOBİYOGRAFİ Saniye KÖKER Danışman Prof. Dr. Şahmurat ARIK Jüri Üyesi Prof. Dr. Kemal TİMUR Jüri Üyesi Doç. Dr. M. Emin ULUDAĞ Jüri Üyesi Dr. Öğr. Üyesi M. Malik BANKIR Jüri Üyesi Dr. Öğr. Üyesi Mustafa BOSTANCI KASTAMONU-2019 iv ÖN SÖZ Bir yaşam öyküsünün anlatımı olarak tanımlanan otobiyografi, sadece kişinin kendi hayatı etrafında, salt bireysel bir yaşamın sunumu olarak anlaşılmamalıdır. Kendi yaşam öyküsünü anlatan insan, bu yaşamını tek başına icra edemeyeceği, “benim” dediği hayatının içinde daima başkalarının da olabileceği gerçeğini göz önünde bulundurmalıdır. Bu gerçeğin bilinmesi, otobiyografi hakkında yapılan çalışmaların kapsamını da genişletmektedir. Otobiyografinin teorisine ve gelişimine yönelik yürütülen bu çalışmada felsefeden teolojiye, psikolojiden sosyolojiye, tarihe, edebiyattan dilbilime varıncaya kadar bir arka plan araştırmasına girişilmiştir. Buradan elde edilen bulgulardan hareketle otobiyografinin sadece edebiyat tarihine yönelik bir okuma şeklinde sınırlandırılamayacağı tespit edilmiştir. Otobiyografi konusunda hazırlanmış bu çalışmada otobiyografinin teorik yapısı tanım, tahlil ve tenkit bağlamında incelenmiştir. Otobiyografinin Batı menşeli bir tür olmasından dolayı söz konusu çalışmanın ağırlık noktasını Batılı teorisyenlerin görüşleri ve Batı terminolojisi oluşturmaktadır. Ayrıca otobiyografinin Batı ve Türk edebiyatında sahip olduğu anlam, iki kültür arasındaki farklar mukayese edilerek açıklanmaya çalışılmıştır. Otobiyografi türünün kimliğine yönelik yapılan bu çalışmada otobiyografiyle doğrudan ilişkili olan kendilik ve benlik kavramları öncelikli olarak ele alınmış, bunların anlam çerçevesi çizildikten sonra otobiyografiye giriş yapılmıştır. Literatür taraması yöntemine göre yürütülen bu çalışmada otobiyografi hakkında ortaya konmuş eserler, çalışmalar, makaleler incelenmiş; önemli noktalar gözden geçirilerek özetlenmiştir. Bu bağlamda kaynakların akademik yayınlardan oluşmasına dikkat edilmiştir. Tarama, sadece listeleme ve özetleme yöntemiyle sınırlandırılmamış; alan yazındaki görüş ve bulguların güçlü ve zayıf yönleri de gösterilerek değerlendirilmiştir. Literatür taramasında konuyla ilgili ihtilaflı taraflar ortaya konmuş ve daha fazla araştırma gerektiren önemli sorular belirlenmeye çalışılmıştır. Yapılan bu araştırmanın, araştırma konusuyla ilgili mevcut bilgileri zenginleştirebilmesine de ayrıca dikkat edilmiştir. Otobiyografi konusunda çalışmam için beni yönlendiren tez hocam Prof. Dr. Şahmurat ARIK’a; tez süreci boyunca desteklerini benden esirgemeyen hocalarım M. Malik BANKIR’a, Mustafa BOSTANCI’ya; tezimin başından sonuna kadar beni hiçbir zaman yalnız bırakmayan sevgili aileme; ablalarım Nuray ÖZDEMİR’e ve Şenay TANRIÖVER’e; kaynak temininde bana yardımcı olan Dilşah Nur KANMAZ’a ve sevgili Kadir ÇAKMAK’a teşekkürü borç bilirim. Saniye KÖKER Kastamonu, 06, 2019 v ÖZET Doktora Tezi BİREYSELLİĞİN SUNUMU OLARAK OTOBİYOGRAFİ Saniye KÖKER Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Şahmurat ARIK Otobiyografi, yaşanmış bir hayatın zaman içindeki bütünlüğünü yeniden kurma görevi üstlenmiştir. Yaşanmış bir hayatın yeniden yorumlanması ve düzenlenmesi aynı zamanda otobiyografiyi benliğin araştırıldığı bir tür hâline getirmiştir. Otobiyografilerin, kişinin geçmişten bugüne nasıl biri olduğunu gösteren dönüşüm anlatıları olması, onun benlikle ilişkili olan bu yönüne ışık tutmaktadır. Yine otobiyografinin geçmişe dönük bir anlatı türü olması, temelinde bir hatırlama eyleminin yer aldığını gösterir. Otobiyografik anlatılarda hatırlama eylemiyle birlikte, deneyimlenmiş bir yaşam bilinçli bir şekilde sunulur. Böylece geçmişini hatırlayan kişi, kaybolup giden zamanı otobiyografi yoluyla kayıt altında tutmuş olur. Otobiyografinin teorisine yönelik yapılan bu çalışma Batı ve Türk edebiyatı olmak üzere iki koldan yürütülmüştür. Çalışmanın birinci bölümünde otobiyografinin felsefi, tarihî gelişimi; ikinci bölümünde otobiyografinin Batı dünyasında sahip olduğu içerikler ve bu içeriklere bağlı olarak yapılan eleştiriler; üçüncü bölümünde ise otobiyografinin Türk edebiyatındaki yeri ve gelişimi incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Otobiyografi, Kendilik, Benlik, Batı Edebiyatı, Türk Edebiyatı. 2019, 210 pages Bilim Kodu: vi ABSTRACT Ph.D. Thesis AUTOBİOGRAPHY AS PRESENTATİON OF INDİVİDUALİSM Saniye KÖKER Kastamonu University Social Sciences Institute Turkish Language and LiteratureDepartment Supervisor: Prof. Dr. Şahmurat ARIK The task of autobiography is to reconstruct the integrity of a lived life through the time. Reinterpretation and reorganization of a lived life also makes autobiography a genre that investigates the self. The fact that autobiographies are transformation narratives of a person from the past to the present, sheds light on their relationship with the self. Again, the fact that autobiography is a retroactive narrative indicates that at its foundation there is the act of remembering. In autobiographical narratives an experienced life is consciously presented together with the act of remembering. The life lived before the time of remembering also gains meaning at the moment of remembering. As a result of all these, the person that remembers his/her past, records the time that has passed. This study on the theory of autobiography is conducted in two flanks; Western and Turkish literature. In the first section of the study the philosophical, historical development of autobiography, in the second section the meanings of autobiography in the Western World and the criticism directed to them; and in the third section the place and development of autobiography in the Turkish literature is studied. Key Words: Autobiography, Selfhood, Self, Western Literature, Turkish Literature. 2019, 210 pages Science Code vii İÇİNDEKİLER TEZ ONAYI ........................................................................................................... ii TAAHHÜTNAME ................................................................................................ iii ÖN SÖZ ................................................................................................................. iv ÖZET...................................................................................................................... v ABSTRACT .......................................................................................................... vi İÇİNDEKİLER .................................................................................................... vii GİRİŞ ..................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ................................................................................................. 7 1. KENDİLİĞİN VE BENLİĞİN FELSEFİ VE TARİHÎ GELİŞİMİ ............. 7 1.1. Klasik Dönem ............................................................................................ 7 1.2. Modern Dönem .........................................................................................20 1.3. Çağdaş Dönem..........................................................................................45 İKİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................67 2. BATI LİTERATÜRÜNDE OTOBİYOGRAFİ ............................................67 2.1. Otobiyografi Nedir? ..................................................................................67 2.2. Otobiyografinin Edebî Tür Olarak Tanımlanması......................................77 2.2.1. Otobiyografiyi Edebî Tür Olarak Kabul Eden Yaklaşımlar .......................78 2.2.1.1. Birinci dalga eleştiriler: yaşam’ın (bio) temsili ............................. 79 2.2.1.2. İkinci dalga eleştiriler: kendi’nin (auto) temsili ............................. 80 2.2.2. Otobiyografiyi Edebî Tür Olarak Kabul Etmeyen Yaklaşımlar ..................85 2.2.2.1. Üçüncü dalga eleştiriler: yazı’nın (graph) temsili .............................. 86 2.3. Otobiyografinin Hafızayla Olan İlişkisinde Geçmişin ve Şimdinin Rolü ...92 2.4. Kurmaca ile Gerçeklik Arasında Otobiyografi ........................................ 103 2.5. Otobiyografik İtirafların Menşei: Günah Çıkarma ve Augustinus-Rousseau Örneği ............................................................................................................... 109 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................. 122 3. TÜRK EDEBİYATINDA OTOBİYOGRAFİ ............................................ 122 3.1. Klasik Türk Edebiyatında Otobiyografik Anlatılar .................................. 126 3.2. Modern Türk Edebiyatında Otobiyografik Anlatılar ................................ 148 SONUÇ ................................................................................................................ 188 KAYNAKÇA ....................................................................................................... 193 ÖZGEÇMİŞ ........................................................................................................ 209 1 GİRİŞ Otobiyografi, insanın kendi yaşamını ben merkezi etrafında anlatan bir türdür. Ancak buradaki kendi ve ben kavramları, çok derin anlamlara göndermede bulunan bir içeriğe sahiptir. Otobiyografinin daha iyi anlaşılması için bu kavramların taşıdığı anlamlara bakmakta fayda vardır. Michel