STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE WOKÓŁ ZAGADNIEŃ TEORETYCZNYCH pod redakcją Katarzyny Kąckiej Recenzent prof. dr hab. Ryszard Michalski Opracowanie redakcyjne Danuta Murawska Projekt okładki Krzysztof Skrzypczyk Skład Jan Ciesielski Za kształt edytorski i merytoryczny publikacji odpowiada zespół autorów: Andrzej Dybczyński, Łukasz Fijałkowski, Katarzyna Kącka, Stanisław Konopacki, Robert Łoś, Katarzyna Marzęda-Młynarska, Marek Pietraś, Andrzej Polus, Andrzej Sepkowski, Janusz Simonides, Agnieszka Szpak, Rafał Willa, Renata Włoch, Radosław Zenderowski Publikacja jest wydawana na zasadach licencji niewyłącznej Creative Commons Wersja papierowa jest dostępna w druku na żądanie na stronie internetowej Wydawnictwa www.wydawnictwoumk.pl Printed in Poland Toruń 2014 ISBN 978-83-231-3314-8 UNIWERSYTET MIKOŁAJA KOPERNIKA ul. Gagarina 11, 87-100 Toruń, Polska Druk: Drukarnia Wydawnictwa Naukowego UMK Spis treści Wstęp ........................................................................................................5 I. Teoretyczne ujęcia stosunków międzynarodowych Marek Pietraś Teoria i praktyka reżimów międzynarodowych ................................. 13 Andrzej Dybczyński Teoria sojuszy międzynarodowych ...................................................... 69 Andrzej Polus Postkolonialna teoria stosunków międzynarodowych ..................... 113 II. Stosunki międzynarodowe i ich (nie)oczywiste związki Radosław Zenderowski Religia i stosunki międzynarodowe.................................................... 131 Renata Włoch (Nie)bezpieczne związki socjologii i nauki o stosunkach międzynarodowych ............................................................................. 167 Agnieszka Szpak Stosunki międzynarodowe a prawo międzynarodowe ..................... 207 III. Wokół zagadnienia soft power w stosunkach międzynarodowych Robert Łoś Soft power we współczesnych stosunkach międzynarodowych....... 235 Łukasz Fijałkowski, Andrzej Polus Krytyczne spojrzenie na pojęcie soft power Josepha S. Nye’a w stosunkach międzynarodowych...................................................... 255 Spis treści 4 IV. Unia Europejska i jej miejsce we współczesnych stosunkach międzynarodowych Rafał Willa Unia Europejska jako podmiot współczesnych stosunków międzynarodowych ............................................................................. 277 Stanisław Konopacki Przydatność teorii integracji politycznej do analizy współczesnej Unii Europejskiej ........................................................... 301 V. Wybrane zagadnienia stosunków międzynarodowych Andrzej Sepkowski Zbawienie dla wszystkich – globalizacja ........................................... 343 Janusz Symonides Zmieniająca się rola i miejsce państwa w stosunkach międzynarodowych ............................................................................. 369 Katarzyna Marzęda-Młynarska Zarządzanie w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych .... 399 Wstęp tosunki międzynarodowe mogą być interpretowane w co najmniej S trzech wymiarach. Pierwszy wytyczają relacje między uczestnikami życia międzynarodowego (pojęcie to w zależności od reprezentowanego stanowiska teoretycznego może jednak oznaczać coś innego). Drugi two- rzy dziedzina wiedzy na temat tych relacji (nazwa przedmiotu badania jest taka sama jak nazwa nauki – sytuacja rzadko spotykana). Trzeci stanowi kierunek studiów, cieszący się, niezależnie od szerokości geografi cznej, niesłabnącą popularnością wśród młodzieży. Przeplatanie się tych trzech aspektów świadczy, że rzeczywistość, która nas otacza – także w wymiarze międzynarodowym – wciąż budzi zainteresowanie i zmusza do refl eksji. W rezultacie powstają liczne koncepcje teoretyczne, które bądź na trwałe wpisują się do nauki o stosunkach międzynarodowych, stanowiąc inspira- cję dla pokoleń badaczy, bądź znikają tak szybko, jak się pojawiły, dema- skując swoje słabości. Szybki rozwój świata stawia przedstawicieli internacjologii przed trud- nym wyzwaniem ciągłej właściwie redefi nicji obowiązujących pojęć oraz proponowania terminów wyjaśniających nowe zjawiska. Konieczność na- dążania za zmianami bywa często powodem frustracji wynikającej ze świa- domości, że dotrzymanie im kroku na gruncie naukowym jest praktycznie niemożliwe, a jednocześnie wzbudza twórczy niepokój, który przynosi dys- cyplinie pozytywne skutki w postaci ożywionego dyskursu. Niniejsza publikacja jest próbą włączenia się do dyskusji na temat sto- sunków międzynarodowych w ich odsłonie teoretycznej. Prezentuje pro- blematykę znaną i często w internacjologii podejmowaną, „odświeżając” ją nieco przez dodanie nowych wątków i analizę współczesnej literatury. Omawia także zagadnienia, które nie mają wielu opracowań w języku pol- Wstęp 6 skim – choćby teorię postkolonialną – i może ich przybliżenie zainspiruje szerszą debatę. Artykuły mają dwojaki charakter. Jedne rozważają zagad- nienia szczegółowe, by przez ich pryzmat lepiej ukazać międzynarodowe zjawiska i prawidłowości. Inne w syntetycznym wywodzie ujmują proble- my w znacznie szerszej perspektywie. Łącznie prezentowane – choć mogą być czytane osobno – stanowią interesujący fragment wiedzy na temat współczesnych stosunków międzynarodowych. Tom podzielono na pięć bloków tematycznych. Pierwszy, zatytuło- wany Teoretyczne ujęcia stosunków międzynarodowych, składa się z trzech studiów. Marek Pietraś prezentuje jedno z kluczowych zagadnień w inter- nacjologii – międzynarodowe reżimy w ujęciu zarówno praktycznym, jak i teoretycznym. Te swoiste instytucje, zobowiązujące uczestników stosun- ków międzynarodowych (zwłaszcza państwa) do konkretnych, wynegocjo- wanych sposobów postępowania, są obecne wszędzie tam, gdzie pojawia się potrzeba zbiorowych i harmonijnych zachowań, m.in. w wojskowości, gospodarce, a także ekologii. Przybliżając genezę, podstawy teoretyczne oraz istotę międzynarodowych reżimów, autor zastanawia się nad mecha- nizmami ich powstawania, funkcjonowania oraz skuteczności. Andrzej Dybczyński zajmuje się międzynarodowymi sojuszami: omawia skompli- kowane procesy ich tworzenia, a także kresu, podkreślając, że jako jeden z „najstarszych fenomenów” są od dawna obiektem pogłębionych badań internacjologów. Autor podjął się naukowego wyzwania i zaproponował teorię międzynarodowych sojuszy opartą na własnych badaniach. Nie po- mijając innych koncepcji teoretycznych, przedstawia ją głównie z perspek- tywy realizmu, gdyż ten paradygmat uważa za najbardziej efektywny, impli- kujący najbardziej istotne obserwacje teoretyczne. W opinii autora – mimo współcześnie słabnącej popularności realizmu – konstruowanie teorii so- juszy jest równocześnie tworzeniem jej realistycznej wersji. Ostatni w tej części tekst Andrzeja Polusa jest poświęcony postkolonialnej teorii stosun- ków międzynarodowych, dziś uznawanej za jedną z najprężniej rozwija- jących się teoretycznych koncepcji dotyczących tożsamości i społecznych relacji. Z perspektywy tej teorii w ramach nauki o stosunkach międzyna- rodowych są omawiane zagadnienia dominacji, imperializmu, samostano- wienia narodów, powstawania nowych społeczeństw jako efektu rozpadu kolonialnych potęg. Autor po zreferowaniu podstawowych założeń teorii postkolonialnej – wciąż mało znanej w środowisku polskich internacjolo- Wstęp 7 gów – przystępuje do obrony poglądu, że postkolonializm jest raczej swo- istą wersją społecznego konstruktywizmu i nie może być traktowany jako ogólna teoria stosunków międzynarodowych, na koniec zaś kontestuje opi- nie głoszące, że państwa Europy Środkowo-Wschodniej można postrzegać jako postkolonialne. W drugiej części tomu, pod tytułem Stosunki międzynarodowe i ich (nie)oczywiste związki, troje autorów skupia się na ukazaniu wzajemnych wpływów oraz korzyści i strat wynikających z relacji internacjologii z re- ligią, socjologią oraz prawem międzynarodowym. Radosław Zenderowski w artykule na temat miejsca religii we współczesnej internacjologii docho- dzi do wniosku, że jest ona właściwie całkowicie pomijana jako czynnik wpływający na zachowania uczestników życia międzynarodowego, choć w rzeczywistości ma zasadnicze znaczenie. Zwraca ponadto uwagę, przy- wołując Kena R. Darka, że teoria stosunków międzynarodowych konse- kwentnie omija także zjawisko ateizmu, choć było stałym elementem ofi cjalnej polityki np. ZSRR i Chin w XX wieku. Odpowiedzialni są za to – w opinii autora – przedstawiciele dyscypliny, którzy bądź wykazywali się ignorancją, bądź ulegali wpływom teorii głęboko zideologizowanych; obie przyczyny w istocie wykluczają prowadzenie badań naukowych. Autor for- mułuje w swoim studium odpowiedzi na trzy główne pytania: Dlaczego pomijano religię jako czynnik wpływu w stosunkach międzynarodowych? W jaki sposób religia oddziałuje na relacje między uczestnikami stosun- ków międzynarodowych i czy może sama zasłużyła już na takie miano? W jaki sposób podchodzili do zagadnienia religii przedstawiciele najważ- niejszych paradygmatów w stosunkach międzynarodowych? W kolejnym artykule Renata Włoch analizuje związki między socjologią a internacjo- logią. Odsłaniając wielowymiarowe i nie zawsze oczywiste więzi łączące te dziedziny wiedzy, w interesujący sposób pokazuje, jak twórczo i można rzec: naturalnie nauka o stosunkach międzynarodowych przyswoiła sobie podstawy teoretyczne, metodologiczne oraz empiryczne socjologii. Dziś właściwie trudno przecenić wkład socjologów w rozwój analizy między- narodowych interakcji. Podejmowano nawet próby stworzenia socjologii stosunków międzynarodowych, która miała ukazać nowe sposoby bada- nia zjawisk międzynarodowych. Autorka zwróciła także uwagę na brak sy-