Uniwersytet s z c z e c i ń s k i przegląd zachodniopomorski k w a r t a l n i k szczecin 2012 – rocznik XXVii (lVi) – zeszyt 3 rada naukowa tadeusz Białecki (szczecin, redaktor naczelny) roman Drozd (słupsk), radosław Gaziński (szczecin), Danuta kopycińska (szczecin) kazimierz kozłowski (szczecin) radosław skrycki (szczecin, sekretarz redakcji) Józef stanielewicz (szczecin), eugeniusz z. zdrojewski (koszalin) lista recenzentów znajduje się na stronie www.przegladzachodniopomorski.pl i zostanie opublikowana w czwartym numerze 2012 r. redaktor językowy teresa Jasiunas korektor Małgorzata szczęsna okładkę projektował ludwik Piosicki skład komputerowy iwona Mazurkiewicz adres redakcji: 71–101 szczecin, ul. adama Mickiewicza 66 tel. 91 444 20 12 e-mail: [email protected] www.przegladzachodniopomorski.pl wersja papierowa jest wersją pierwotną streszczenia opublikowanych artykułów są dostępne online w międzynarodowej bazie danych the central european Journal of social sciences and Humanities http://cejsh.icm.edu.pl © copyright by Uniwersytet szczeciński, szczecin 2012 issn 0552-4245 WYDAWNICTWo NAUKOWe UNIWERSYTeTU SZCZECIŃSKIEGO ark. wyd. 12,0. ark. druk. 13,4. Format B5. nakład 115 egz. cena zł 21,00 (w tym 5% VAT ) spis Treści rozprawy i Studia ANDRZEJ PISKOZUB – Polskie dziedzictwo w Prusach...................................... 5 Miłosz stępińskI – na drodze do Xi igrzysk olimpijskich w Berlinie. sport między ideałami ruchu olimpijskiego a polityką III rzeszy część II ..................................................................................................... 41 IRENEUSZ MAZURSKI – Gryficka służba zdrowia 1945–2012 ................................ 63 RyszaRd techMaN – konsulat radziecki w szczecinie w latach 1948–1960 .... 111 Biografie daRiusz Faszcza – Generał brygady wiktor lemantowicz w świetle relacji i dokumentów ................................................................ 155 Wspomnienia Jan kociuba – Losy rodziny kociubów 1905–1974 ....................................... 167 RECENZJe * OMÓWIENIA * POLEMIKI boguMił gRott – Dmowski w kleszczach propagandy „poprawnie politycznej” czyli skrzywiony wizerunek lidera ruchu narodowego produkcji Grzegorza krzywca (rozszerzona o nowe wątki recenzja książki z „POLITEI”, pisma Uniwersytetu Jagiellońskiego) ................... 205 TaBLE OF CONTENTs TREATISES AND sTUDIES ANDRZEJ PISKOZUB – The Polish legacy in Prussia ......................................... 5 Miłosz stępińskI – Towards the 11th olympic Games in Berlin. sport between the olympic ideals and the third reich’s Policy. Part 2 ......................................................................................................... 41 IRENEUSZ MAZURSKI – The Health service in Gryfice between 1945–2012 ..... 63 RyszaRd techMaN – The russian consulate in szczecin between 1948–1960 ........................................................................................... 111 BIOGRAPHIES daRiusz Faszcza – Brigadier-General wiktor lemantowicz in the light of reports and Documents ................................................... 155 MEMOIRS Jan kociuba – The story of the kociuba Family 1905–1974 ......................... 167 REVIEWs * WRITe-Ups * POLEMICS boguMił gRott – Dmowski w kleszczach propagandy „poprawnie politycznej” [Dmowski in the Grip of Politically “correct Propaganda”] or the Distorted image of the national Movement leader Produced by Grzegorz krzywiec (a extended-by-new-threads review of a Book from ‘POLITEA’, a Jagiellonian University Journal) .............. 205 przegląd zachodniopomorski TOM XXVII (lVi) rok 2012 zeszyt 3 r o z p r a wy i s tu d i a ANDRZEJ PISKOZUB Gdańsk POLSKIE DZIEDZICTWO W PRUSACH w moim studium omawiającym sześć historycznych regionów przylegających do południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku1 podzieliłem je parami na trzy grupy o odmiennej genezie i późniejszych losach historycznych. na zachodzie są nimi Meklemburgia i Pomorze (Ducatus Pomeraniae), posiadające słowiański rodowód: po ich chrystianizacji w XII w. stały się prowincjami Sacrum Imperium Romanum, rządzonymi nadal przez ich słowiańskie dynastie z czasów pogań- skich, aż do czasu ich wygaśnięcia na Pomorzu w XVII w. a detronizacji w Me- klemburgii w XX w. część środkowa powstała na krzyżackich fundamentach, obejmując w XIII w. genetycznie bałtyjskie Prusy i dodając do nich genetycznie słowiańskie ziemie nad dolną wisłą, w XiV w. nadano nazwy Prus wschodnich i Prus zachodnich obu częściom państwa zakonnego. trzecią parę stanowiły ob- szary, które zachowały swoją bałtyjską tożsamość i jako litwa oraz Łotwa stały się w XX w. niepodległymi państwami europejskimi. opracowanie niniejsze zajmuje się regionem historycznym, którego częścia- mi składowymi są m.in. warmia i Mazury; obszarem, który wszedł do historii powszechnej pod nazwą Prus i z nią właśnie powinien być zawsze kojarzony. ten historyczny region nadbałtycki, położony pomiędzy dorzeczami wisły i nie- mna, od zarania dziejów Polski był jej sąsiadem na północnym wschodzie, zanim w XV w. stał się częścią królestwa Polskiego; warmia wtedy weszła do niego bezpośrednio, reszta Prus jako lenno królestwa. 1 a. Piskozub, Euroregiony w Europie Bałtyckiej, w: Granice, współpraca i turystyka w Euro- pie Bałtyckiej, academia europa nostra, Gdynia–lubieszynek 2009, s. 13–33. 6 Andrzej Piskozub zanim nazwa „Prusy” po raz pierwszy pojawiła się w słynnym dokumencie Dagome Iudex, będącym testamentem Mieszka i, zmarłego w 992 r., we wcześ- niejszych wzmiankach o mieszkańcach ziem nadbałtyckich, leżących na wschód od ujścia wisły, nazywano ich estami. Jak się zdaje, była to nazwa odnoszona do wszystkich Bałtów. Użył jej żeglarz normański wulfstan, który u schyłku iX w. wysłany został w rejs rozpoznawczy wzdłuż południowych wybrzeży Bałtyku. wyruszył ze szlezwiku i mijając zasiedlone przez słowian wybrzeża, późniejszej Meklemburgii i Pomorza, dotarł poza ujściem wisły do morza Estów, a przy brze- gu tego morza leży Truso. Było to miasto portowe nad rzeką ilfingą (dzisiejszą rzeką elbląg), na północno-zachodnim skraju ziem Prusów. stamtąd wulfstan zawrócił w drogę powrotną. Dagome Iudex stwierdza, że Mieszko i (dlaczego używa w nim, uznawane- go za skandynawskie, imienia Dagome?), jego żona oda i ich synowie Mieszko i lambert, nadają świętemu Piotrowi (czyli stolicy apostolskiej) w całości jedno państwo, które zwie się Gniezno, z wszystkimi jego przynależnościami. wygląda to na darowiznę tego państwa kościołowi, a naprawdę chodziło tam o to samo, co półtora wieku później w testamencie Bolesława krzywoustego z 1138 r.: o podział dzielnicowy państwa pomiędzy synów, rzecz w tamtych czasach powszechną za- równo u władców słowiańskich, jak i germańskich. chodziło o zabezpieczenie praw spadkowych obu synów z drugiego małżeństwa Mieszka i przed dorosłym już synem Mieszka i Dobrawy (zmarłej w roku 977) – Bolesławem chrobrym; jemu już wcześniej oddano we władanie południe kraju, pozostające wcześniej w zależności od Państwa wielkomorawskiego – w omawianym dokumencie nazywane jest (państwem) kraków. rodził się wtedy, trwały aż do rozbiorów, podział ziem polskich na dwie tylko prowincje: wielkopolskę, czyli „starszą Polskę”, i Małopolskę, czyli „młodszą Polskę”. Prowincja wielkopolska już jako „Państwo Gnieźnieńskie” władała Mazowszem, a w wiekach późniejszych roz- szerzała się ku północy – na Pomorze, a jeszcze później na Prusy królewskie. Prowincja małopolska, czyli „Państwo kraków”, rozszerzała się ku wschodowi, za kazimierza wielkiego na ruś czerwoną, w Unii lubelskiej na województwa ukraińskie rusi kijowskiej. Dagome Iudex jest najstarszym dokumentem z dziedziny geografii histo- rycznej Polski, gdyż opisuje terytorium „Państwa Gnieźnieńskiego”, wymienia- jąc zewnętrznych jego sąsiadów: na Pomorze, od niego prowadząc „granicą Prus G. labuda, Słowiańszczyzna pierwotna. Wybór tekstów, PWN, warszawa 1954, s. 56. Polskie dziedzictwo w Prusach 7 aż do miejsca, które nazywa się ruś, a granicę rusi ciągnąc się aż do krakowa” (czyli „Państwa kraków”, późniejszej Małopolski). tu właśnie Prusy wymienio- no pod ich właściwą nazwą, po raz pierwszy w dziejach3. Dagome Iudex jest cenny tylko dzięki temu geograficzno-historycznemu opisowi granic, które przetrwały kilka wieków bez istotniejszych zmian. Jako te- stament Mieszka i zaraz po jego śmierci został obalony przez Bolesława chrobre- go, który wygnał do cesarstwa odę i jej synów, a w swym ręku połączył władanie zarówno „Państwem kraków”, jak i „Państwem Gnieźnieńskim”. teraz miał on dostęp do granicy pruskiej i ku Prusom skierował dwie misje chrystianizacyjne. Pierwszą z nich poprowadził biskup wojciech, kierując się przez Gdańsk ku pół- nocno-zachodniej części Prus nad zalew wiślany, drugą biskup Bruno z kwer- furtu, udając się z Mazowsza na południe Prus, do Galindii, czyli na późniejsze Mazury. obie misje zakończyły się niepowodzeniem – tak wojciech, jak i Bruno zginęli, rychło po śmierci ogłoszeni świętymi. Prusy pozostały pogańskimi i ta- kimi były jeszcze dwa wieki później do czasu, kiedy ze strony polskiej podjęto na początku XIII w. kolejną próbę ich chrystianizacji przez biskupa chrystiana z utworzonego w 1215 r. misyjnego biskupstwa chełmińskiego. efektem takiego długotrwałego zderzenia cywilizacji było wyludnianie się pogranicza po obu stronach. Przed chrystianizacją Prus niemal bezludną była po stronie polskiej ziemia chełmińska, a po stronie pruskiej Galindia, dzisiejsze Mazury. obszary później tętniące intensywnym życiem pozostawały na długo poza dziejami powszechnymi. wystarczy jeden jakże wymowny przykład: gdy- by autor