Przegląd Przyrodniczy XXIII, 4 (2012): 68–76 Grzegorz Neubauer, Andrzej Szczepkowski NOWE STANOWISKA KOLCÓWKI JABŁONIOWEJ SARCODONTIA CROCEA I DWÓCH INNYCH, RZADKO NOTOWANYCH GATUNKÓW GRZYBÓW NADRZEWNYCH WYSTĘPUJĄCYCH NA JABŁONIACH MALUS SP. W POLSCE New localities of the apple tooth fungus Sarcodontia crocea and two other rarely recorded lignicolous fungi growing on apple trees MALUS SP. in Poland ABSTRAKT: Kolcówka jabłoniowa Sarcodontia crocea jest rzadko notowanym gatunkiem grzyba pod- stawkowego (Basidiomycota), pasożytującym głównie na jabłoniach Malus spp. W Polsce fi guruje na Polskiej Czerwonej Liście grzybów wielkoowocnikowych. W pracy przedstawiono 7 nowych stanowisk tego gatunku z Mazowsza, Wielkopolski i Żuław Wiślanych, wykrytych w latach 2011–2012. Wszystkie opisane stanowiska dotyczyły drzew jabłoni, rosnących w sadach lub alejach przydrożnych. Stanowiska ze wschodniej Wielkopolski są pierwszymi dla tej części kraju, a obecność kolcówki jabłoniowej na Żuławach Wiślanych potwierdzono po ponad 80 latach braku informacji. W ramach przeprowadzo- nych poszukiwań stwierdzono także dwa inne nieczęsto notowane gatunki grzybów podstawkowych z czerwonej listy: złotoporka czerniejącego (niemiłego) Aurantioporus fi ssilis (12 stanowisk) oraz bły- skoporka szczotkowatego Inonotus hispidus (3 stanowiska). SŁOWA KLUCZOWE: kolcówka jabłoniowa, złotoporek czerniejący, błyskoporek szczotkowaty, makrogrzyby, czerwona lista grzybów, rozmieszczenie, Polska ABSTRACT: Th e paper presents new localities of three rare, red-listed Basidiomycota fungi associated with apple trees. For the apple tooth fungus Sarcodontia crocea the description of basidiomes collected is given and new localities are described in detail, including fi rst records for Wielkopolska region and the confi rmation of the species presence in northern Poland aft er 80 years. For the greasy bracket Aurantioporus fi ssilis (12 new sites) and the shaggy bracket Inonotus hispidus (three new sites) new localities are presented. KEY WORDS: apple tooth fungus, greasy bracket, shaggy bracket, macrofungi, Red List of Fungi, di- stribution, Poland 6688 Neubauer G., Szczepkowski A. – Nowe stanowiska kolcówki jabłoniowej Sarcodontia crocea ... Wstęp nocnej i Azji (Breitenbach i Kränzlin 1986, Ber- nicchia i Gorjón 2010), a w Europie zanotowano Drzewa owocowe, w tym jabłonie, atakowa- oznaki ekspansji na północ (Kreisel 2006). ne są zarówno przez pospolite, jak i stosunko- S. crocea jest dotychczas znana z 48 stano- wo rzadko notowane gatunki wielkoowocni- wisk w kraju, z których 36 odnotowano w cią- kowych grzybów nadrzewnych. Do tej drugiej gu ostatniego półwiecza. Większość stanowisk grupy należy m. in. kolcówka jabłoniowa Sarco- pochodzi z południowej Polski, a zaledwie dwa dontia crocea (Schwein.) Kotl. – przedstawiciel z północnej części kraju, w tym jedno sprzed grzybów podstawkowych Basidiomycota (klasa ponad 80 lat (Neuhoff 1933, Szczepkowski Agaricomycetes, rząd żagwiowate Polyporales, 2010). Większość krajowych stwierdzeń do- rodzina strocznikowate Meruliaceae) (Kirk et al. tyczy owocników rosnących na jabłoniach, 2008). S. crocea pasożytuje na drzewach liścia- jedynie w 19 stuleciu dwukrotnie znaleziono stych, a po ich obumarciu może jeszcze przez kolcówkę na gruszach (Schröter 1889, Neuhoff pewien czas rozwijać się saprotrofi cznie. Powo- 1933). Z racji rzadkości występowania, gatu- duje białą zgniliznę drewna. Najczęściej atakuje nek umieszczono na Polskiej Czerwonej Liście stare drzewa owocowe, zarówno uprawne jak grzybów wielkoowocnikowych, gdzie posiada i dziko rosnące, głównie jabłonie Malus spp. status R – rzadki (Wojewoda i Ławrynowicz Rzadziej notowano ją na innych rodzajach, 2006), a ostatnio proponowana dla kolcówki w tym na gruszy Pyrus sp., śliwie Prunus sp., kategoria zagrożenia wg IUCN to „bliski za- jarzębie mącznym Sorbus aria i domowym grożenia” – NT (Szczepkowski 2010). S. domestica, jesionie wyniosłym Fraxinus excel- Celem pracy jest przedstawienie wyników sior, dębie ostrolistnym Quercus ilex, głogowni- poszukiwań kolcówki jabłoniowej i dokumen- ku chińskim Photinia serrulata i klonie Acer sp. tacja nowych dla Polski stanowisk tego gatunku. W warunkach laboratoryjnych grzybnia Jednocześnie zaprezentowano nowe stanowiska S. crocea dobrze rozkłada również drewno buka dwóch innych stosunkowo rzadko spotykanych – gatunku drzewa, który nie jest wymieniany gatunków grzybów polyporoidalnych z Czer- wśród jej żywicieli (Szczepkowski 2010). Jej wonej Listy (Wojewoda i Ławrynowicz 2006), preferencje co do żywicieli powodują, że najczę- występujących na jabłoniach – złotoporka czer- ściej spotykana jest w krajobrazie kulturowym, niejącego Aurantioporus fi ssilis (Berk. & M.A. w szczególności w sadach owocowych, a daw- Curtis) H. Jahn ex Ryvarden) (= białak czer- niej uważana była za groźnego pasożyta jabłoni. niejący/niemiły Tyromyces fi ssilis (Berk. & M.A. Okres owocnikowania kolcówki przypada Curtis) Donk oraz błyskoporka szczotkowatego na miesiące letnie i jesienne (Kotlaba 1953, Inonotus hispidus (Bolton) P. Karst. Eriksson et al. 1981, Domański 1992, Szczep- kowski 2010). Świeże owocniki kolcówki jabło- Materiały i metody niowej mają charakterystyczny, wyczuwalny z odległości nawet kilku metrów zapach, koja- W latach 2011–2012 autorzy niniejszej pra- rzący się z wonią ananasa lub utartych jabłek. cy prowadzili celowe poszukiwania kolcówki Za charakterystyczny zapach odpowiadają jabłoniowej. Na Żuławach Wiślanych spraw- m.in. lotne pochodne aldehydu benzoesowe- dzono pod kątem występowania owocników go: 4-(3-furylo)benzaldehyd i 4-(5-okso-3-o- tego grzyba 32 stanowiska – kontrolowano ksolanylo)benzaldehyd (Kokubun et al. 2007). sady owocowe, przydrożne aleje jabłoniowe Gatunek ten jest szeroko rozpowszechniony i pojedyncze drzewa (nazywane też dalej „obiek- w strefi e umiarkowanej, lecz uchodzi za rzadko tami”); skontrolowano także 4 obiekty leżące spotykany. Podawany był z Europy, Ameryki Pół- w granicach administracyjnych Gdańska (na 6699 Przegląd Przyrodniczy XXIII, 4 (2012) granicy Żuław Wiślanych i Pojezierza Kaszub- Sarcodontia mali Schulzer, in Schulzer, Kanitz skiego). We wschodniej Wielkopolsce skon- & Knapp, Verh. zool.-bot. Ges. Wien 16(Abh.): trolowano 24 obiekty. Kontrolowane obiekty 41 (1866) znacznie różniły się wielkością, wyrażoną licz- bą drzew owocowych (od 1 do ponad 100). Owocniki są jednoroczne, resupinatowate, Wszystkie obiekty kontrolowano pieszo, spraw- przyrośnięte do substratu i mogą rozpościerać dzając pod kątem występowania owocników się wzdłuż pnia i gałęzi na znaczną długość (do grzybów wszystkie, żywe, zamierające i martwe, 30 cm, wg literatury nawet do 2 m). Na piono- drzewa owocowe. Na Mazowszu zlustrowano wym substracie mogą tworzyć guzowato-po- kilka sadów oraz kilka pojedynczo i grupowo duchowate twory. Rozwijające się początkowo rosnących drzew. W zamieszczonym wyka- pod korą owocniki powodują odkorowanie zie nowych lokalizacji A. fi ssilis podano z tego i znajdowane są najczęściej w pęknięciach regionu tylko stanowiska z jabłoni, również te i ranach oraz w dziuplach gałęzi i pni. Hyme- odkryte przed 2011 r. Podobnie, w przypadku nofor tworzony jest przez gęsto rozmieszczone I. hispidus z Żuław Wiślanych, zaprezentowano kolce (fot. 1) o długości 4–17 mm (wg lit. 0,5– wyłącznie stanowiska odnotowane w sadach 20 mm) i średnicy 0,2–1,0 mm (wg lit. do 2,0 owocowych (patrz też Dyskusja). W celu do- mm), które mogą być bocznie spłaszczone (fot. kumentacji na wszystkich stanowiskach rosną- 3). U młodych i dojrzałych owocników hyme- ce owocniki sfotografowano i/lub – tam gdzie nofor jest jasnożółty, żółty do pomarańczowe- było to możliwe – pobrano ich fragmenty, które go (fot. 1–3), a u starych ciemnieje przyjmując zdeponowano w Fungarium Zakładu Mikologii barwę winnoczerwoną do brunatnej. Kontekst i Fitopatologii Leśnej Wydziału Leśnego SGGW ziarnisty, gruzełkowaty grubości do ok. 30 mm w Warszawie (WAML). Nazwy makro- i mezo- (wg lit. do 40 mm), biały do żółtawego. System regionów przyjęto za Kondrackim (2002). Sta- strzępkowy monomityczny, strzępki o szero- nowiska zlokalizowano także w siatce kwadra- kości od 2,5 do 5 μm (wg lit. 2–7 μm), cien- tów ATPOL (Zając i Zając 2001). kościenne do grubościennych, ze sprzążkami. Aby w pełni scharakteryzować wygląd owoc- W tramie występują sclerocysty. Podstawki ników kolcówki jabłoniowej, podany poniżej o wymiarach 20–35 × 4–6 μm (wg lit. 12–49 opis opiera się na charakterystyce cech owocni- × 4–8 μm) mają kształt maczugowaty, z czte- ków znalezionych w trakcie niniejszych badań, rema sterygmami i bazalną sprzążką. Zarod- jak również na danych z literatury (Kotlaba niki niemal kuliste, jajowato-kuliste z krótkim 1953, Eriksson et al. 1981, Breitenbach i Krän- dziobkiem, grubościenne, gładkie, hialino- zlin 1986, Stalpers 1998, Kotiranta i Saarenoksa we lub bladożółtawe, zwykle z jedną kroplą 2000, Spirin 2001, Bernicchia i Gorjón 2010, 4,0–6,0 × 3,5–4,5 μm (wg lit. 4,5–7,5 × 3,0–5,0 Szczepkowski 2010). μm), nieamyloidalne, niedekstrynoidalne, nie- cyjanofi lne (wg lit. acyjanofi lne, zróżnicowana reakcja na odczynnik CB, cyjanofi lne). Wyniki Opis cech makro- i mikroskopijnych Sar- Wykaz stwierdzonych stanowisk Sarco- codontia crocea (Schwein.) Kotl. dontia crocea Česká Mykologie 7(3): 117 (1953) Sistotrema croceum Schwein., Schrift en der Żuławy Wiślane Berlinische Gesellschaft Naturforschender – Pobrzeże Gdańskie, Żuławy Wiślane; woj. Freunde 1: 102 (1822) pomorskie, pow. nowodworski, Łaszka; AT- 7700 Neubauer G., Szczepkowski A. – Nowe stanowiska kolcówki jabłoniowej