KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI TARİH PROGRAMI AMMIANUS’UN KARADENİZ TASVİRİ AMMIANI DESCRIPTIO PONTI EUXINI (Ammianus Marcellinus Rerum Gestarum Kitap XXII, Bölüm 8) YÜKSEK LİSANS TEZİ Hatice Tuğba AKDOĞAR ARALIK 2014 TRABZON KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI TARİH PROGRAMI AMMIANUS’UN KARADENİZ TASVİRİ AMMIANI DESCRIPTIO PONTI EUXINI (Ammianus Marcellinus Rerum Gestarum Kitap XXII, Bölüm 8) YÜKSEK LİSANS TEZİ Hatice Tuğba AKDOĞAR Tez Danışmanı: Doç. Dr. Mehmet ÇOĞ ARALIK 2014 TRABZON BİLDİRİM Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada orijinal olmayan her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını, aksinin ortaya çıkması durumunda her tür yasal sonucu kabul ettiğimi beyan ediyorum. İmza Hatice Tuğba AKDOĞAR 09 / 12 / 2014 ÖNSÖZ M.S. IV. yüzyılda yaşamış bir Roma tarihçisi olan Ammianus Marcellinus’un tasvirinden, Pontus Euxinus’un (Karadeniz), çevirisi ve değerlendirilmesinin yapıldığı bu çalışmaya, eserin orijinal dili Latince’den yola çıkarak Klasik Filoloji’nin ve bunun yan dalı olan Tarih’in önemine değinerek başlamak isterim. Bilindiği üzere Ortaçağ’da, batıda Roma Dünyası’nın temel ve pratik yaşamı için artık kullanışsız ve yetersiz görüldüğü antik Yunanca’nın (Hellence) yerini, zamanla Latince almış ve bu dil ise gerek kilisenin gerekse pratik yazının genel bir aracı haline dönüşmüştür. Başlangıçta Ortaçağ Avrupası’nda nüfusun büyük çoğunluğu Latince’den habersiz idi, ancak herhangi bir kişinin bu dili öğrendiğinde, ana dilin kullanıldığı tüm Roma İmparatorluğu sınırlarında etkili olabileceği düşünülmüştü. Bugün, tarih boyunca yazılmış birçok tarihi belgeye bakıldığında, bunların daha çok zamanın bir bölümünü kapsadığı, sonrasında ise kesildiği ve başka bir belge ya da yayının ise onu görmezlikten gelerek bir başka mevzii olayı anlattığı bir gerçektir. Durum böyle olunca bu taraflı yazılara, bir karşı tez ile ispatta bulunacak bir “tarih araştırma gurubunun” olamayışı, bu görevi tarih alanının akademisyenlerine ya da tarih kurumlarına bırakmış, araştırmacı kurumlara ise doğru dürüst gelir ve yardım sağlanmadığından tarih araştırmacılığı cazibesini giderek kaybeder hale gelmiştir. Öyle ki, üniversiteye adım atacak genç nesillerin gözünde bile Tarih, Eskiçağ Tarihi, Arkeoloji ve Klasik Filoloji gibi bölümler son seçenekler olmuştur. Tarih bir yönüyle araştırma ve incelemeye dayalı iken, diğer yönüyle de bir anlatı metnine dayanır. Örneğin, ülkemizde Sosyal Bilimler’in her dalına göre araştırmalar ortaya konulmadan tümüyle bir “Türkiye Tarihi” yazılamayacağına her yerde vurgu yapılır. Ancak Türkiye’de başka ülkelerde bulunmayan ve bu gibi araştırmalarda karşılaşılan en büyük güçlük, 1928 yılında bugünkü Latin alfabesini benimsedikten sonra “Osmanlıca” adı verilen o eski yazı dilimizin en azından liselerde bile okutulmayıp sadece Edebiyat Fakülteleri’nin Tarih ve Türk Dili Edebiyatı Bölümleri’nde gösterilmesinden doğan büyük eksikliğimizdir. Zira Eskiçağ dillerine olan bakış açısında da aynı durum söz konusudur. IV Değil Eskiçağ dillerini öğretmek, lise düzeyinde bir Eskiçağ Tarihi dersinin bile olmayışı bugünün tarih anlayışında bir eksikliğimizdir. Ben de böyle bir eğitim temelinden gelmiş olmama rağmen, çoğu gençlerin aksine Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü’nü üniversiteye olan adımımda ilk tercihlerim arasında saydım. Ardından bunu Tarih ile bütünleştirerek, Yüksek Lisans eğitimim sırasında hedeflediğim antik döneme ait bir metni yapmış olduğum “Ammianus’un Karadeniz Tasviri” adlı bu tez çalışmasıyla Türkçe’ye kazandırmaya çalıştım. Bu çalışma esas itibariyle Ammianus Marcellinus’un Pontus Euxinus tasvirini, Latince aslından ya da yabancı dillerdeki çevirilerinden yararlanma imkânı bulamayan Türk okuyucu, araştırmacı ve öğrencilerine tanıtmayı ayrıca Ammianus’un bu çalışmasının diğer antik dönem kaynakları içerisinde ne derecede bir öneme ve güvenirliğe sahip olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır. Bunun için çevirisi yapılan metin, diğer antik kaynaklar ile karşılaştırılarak değerlendirilecektir. Böylelikle bir Roma tarihçisi kaleminden, Pontus Euxinus’un tarihi coğrafyasına ve otokton halklarına ilişkin bu bilgilerin çevirisi ve değerlendirmesiyle, bu alanda bilgi edinmek isteyenler kadar ileride bu konuda çalışacak araştırmacılara ve öğrencilere az da olsa ışık tutulabilecektir. Bu tez konusunun belirlenmesinden tamamlanmasına kadar geçen süre zarfında verdikleri öneri ve destekten dolayı birçok kişiye şükran borçluyumdur. Bunların başında, bu tez konusunu, kendisine olan bir ziyaretim sırasında bana öneren saygıdeğer hocam Prof. Dr. Osman KARATAY gelmektedir. Ardından bu konuyu çalışmak istemem hususunda ve de çalışmalarım süresince beni serbest bırakarak moraliyle ve yardımlarıyla bana destek olan Danışmanım saygıdeğer Doç. Dr. Mehmet ÇOĞ’a, tezin sonuçlanması aşamasında önerileriyle çalışmama ışık tutan sayın Prof. Dr. Recai TEKOĞLU’na, sayın Prof. Dr. Murat ARSLAN’a ve de yanlışlarımı düzelterek çalışmanın şekillenmesine katkıda bulunan sayın Yrd. Doç. Dr. Osman EMİR’e ve sayın Yrd. Doç Dr. Ali Güveloğlu’na, ayrıca teknik konularda benden yardım ve sabrını hiç esirgemeyen Ögr. Gör. Mustafa ALTUNBAY’a teşekkürü bir borç bilirim. Tez çalışmasının hazırlanması sırasında ayrıca çalışmalarını benimle paylaşıp ve gerek duyduğum kaynakları tedarik ederek benden hiçbir yardımlarını eksik etmeyen sayın Doç. Dr. Fatih ONUR’a ve Arş. Gör. Hüseyin UZUNOĞLU’na, yurtdışı eğitimim süresince kendisinden aldığım Latince dersi ve çeviri taktikleri için sayın Dr. Markus V ALTMEYER’e ve kütüphane çalışmalarında bana her türlü yardımda bulunan sevgili Johanna ESCH’e ayrıca İngilizce ve Almanca edisyonların beni zorladığı noktada tercümelerine yardımcı olan sevgili arkadaşlarım Okt. Bahar KÖSE’ye ve Almanca Öğretmeni Damla KARACA’ya ve de tezin teknik kısımlarının hazırlanmasında büyük emeği olan arkadaşım Arş. Gör. İlhami Tekin CİNEMRE’ye teşekkür ediyorum. Bu kişilerden başka elbette ki üzerimde emeği bulunan ve yıllardır sabırla beni destekleyip okutan başta sevgili ailem annem, babam ve abime, en az onlar kadar değerli gördüğüm ama burada adlarını bahşedemediğim birçok hocama ve sevgili dostlarıma yürekten teşekkür ederim. Trabzon, Aralık 2014 Hatice Tuğba AKDOĞAR VI İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ............................................................................................................................... IV İÇİNDEKİLER ................................................................................................................ VII ÖZET .................................................................................................................................. IX ABSTRACT ........................................................................................................................ X KISALTMALAR VE KULLANILAN ANTİK KAYNAKLAR ................................... XI GİRİŞ ................................................................................................................................. 1-4 BİRİNCİ BÖLÜM 1. AMMIANUS MARCELLINUS ................................................................................ 5-16 1.1 Hayatı ................................................................................................................................ 5 1.2 Eseri ............................................................................................................................ 8 1.3 Askeri Yönü .............................................................................................................. 14 İKİNCİ BÖLÜM 2. RERUM GESTARUM LIBRI XXII / RES GESTAE ........................................... 17-36 2.1 XXII. Kitap ve 8. Bölüm Üzerine Genel Bilgiler ..................................................... 17 2.2 XXII. Kitap 8. Bölüm’ün Latince Edisyonu ............................................................. 23 2.3 XXII. Kitap 8. Bölüm’ün Türkçe Tercümesi ............................................................ 29 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. METNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ........................................................................... 37-114 SONUÇ ............................................................................................................................. 115 VII YARARLANILAN KAYNAKLAR ............................................................................... 122 EKLER ............................................................................................................................. 136 ÖZGEÇMİŞ ..................................................................................................................... 143 VIII ÖZET Bu tez çalışmasında, M.S. IV. yüzyılın önemli Roma tarihçilerinden Ammianus Marcellinus’un XXII. Kitap 8. Bölümünde Pontus Euxinus üzerine yazmış olduğu bir tasviri ele alınmıştır. Pontus Euxinus’un tarihi coğrafyasına ilişkin bu tasvir Latince aslından çevrilmiş, konuya ilişkin gerekli değerlendirilmesi yapılarak Türkçe literatürüne kazandırılmaya çalışılmıştır. Bu çalışmada öncelikle tarihçinin hayatına dair detaylı bilgiler verilmiş ardından XXII. Kitap ve 8. Bölüme dair kısa bir özet sunularak metnin Latince edisyonu sunulmuş ve de Türkçe tercümesi yapılmıştır. Son olarak ise Ammianus’un bu bilgileri, antik dönemin mevcut diğer kaynaklarıyla karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Sonuç olarak bu çalışmayla, Antakyalı bir tarihçi olan Ammianus tarafından Pontus Euxinus’un coğrafyasına ilişkin verilen bu bilgilerin,