108 Maart 2014 Willem Mengelberg en zijn tijd WM Cornelis Dopper Mengelberg en de fiscus W M Het gastenboek van Jan Tadema Inhoud Van de redactie 1 Van het bestuur 1 Aankondiging bijeenkomst 2 In memoriam Hans van Ispelen 3 Piet Wackie Eysten Het gastenboek van Jan Tadema 4 Paul Zander ter Maat Mengelberg kondigt zijn vertrek aan 13 Willem Mengelberg Bij Doppers ze stigste verjaardag 17 Rudolf Mengelberg Cornelis Dopper 60 jaar 18 Collegiale hulde aan Dopper 22 Anton Webern over het Concertgebouworkest 23 Johan Maarsingh Mengelberg dirigeert werken van Dopper 24 Ronald de Vet De potloodbiecht van een ongelukki ge m uzikant 26 Concertrecensies van werken van Dopper 30 Een brief van Mengelberg aan Doppers weduwe 43 Rudolf Mengelberg Programmatoelichting Zevende s ymfonie 44 Het Concertgebouworkest in Breda 46 Colofon WM is een kwartaaluitgave van de Stichting Willem Mengelberg Society (WMS). Net als zijn voorganger, de Willem Mengelberg Vereniging, wil de WMS wereldwijd zoveel mogelijk men- sen in aanraking brengen met de muzikale nalatenschap van de dirigent Willem Mengelberg. Redactie Johan Maarsingh, Ronald de Vet Bestuur Voorzitter Frederik Heemskerk Vice -voorzitter Eveline Nikkels Secretaris Olga de Kort Penningmeester Jan Reinoud Lid Frits Zwart Website www.willemmengelberg.nl Erevoorzitter Riccardo Chailly Donaties: minimaal € 30 indien u woont binnen Europa, € 35 daarbuiten. Voor dat bedrag ontvangt u viermaal per jaar WM en krijgt u reductie op de entreeprijs van onze bijeenkom- sten. Gaarne overmaking naar NL36 INGB 0006 1486 87 t.n.v. stichting Willem Mengel- berg Society o.v.v. ‘donatie WMS’. Overname van de redactionele inhoud is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming van de redactie. Aanleveren kopij voor WM 109 uiterlijk 10 mei 2014. 27e jaargang, nummer 108. © 2014. ISSN 2213-9036. Van de redactie Vijfenzeventig jaar geleden overleed Cor- het Amsterdamse Concertgebouw hadden nelis Dopper, die jarenlang aan het Con- opgetreden. Onder hen treffen we de certgebouw verbonden is geweest. Behalve namen aan van Mengelberg, Flesch, Casals, dat hij samen met Miesje de voorzijde van Thibaud, Monteux en Stravinsky. deze WM siert, komt Dopper uitgebreid De tweede gastauteur in dit nummer is aan bod in de tweede helft van dit num- Paul Zander, die zich heeft verdiept in het mer. Uiteraard schenken we daarbij extra conflict dat Mengelberg in 1929 met de aandacht aan de twee werken die we vooral belastingdienst had en de gevolgen daarvan kennen omdat er een opname onder Men- voor diens vaste verblijfplaats. gelberg van bestaat – de Zevende symfonie We sluiten dit nummer af met een af- en de Ciaconna gotica . levering van ‘Mengelberg in de provincie’. In de eerste helft biedt Piet Wackie Dit keer bezoekt hij met zijn orkest Breda. Eysten ons een voorproefje van zijn publi- catie van het gastenboek van Jan Tadema, Wij hopen dat u dit nummer met belang- een Haarlemse muziekliefhebber die thuis stelling zult lezen. veel beroemde musici ontving die in de Haarlemse concertzaal ‘De Kroon’ of in Van het bestuur Dit is de eerste WM die verschijnt onder heeft zich, ondanks zijn steeds verslechte- auspiciën van de Willem Mengelberg Socie- rende fysieke toestand, in de korte tijd dat ty. Toegegeven, de stichting WMS be- hij lid was van de Vereniging buitenge- schouwt zichzelf als een volledige kloon woon verdienstelijk gemaakt door de re- van de goede oude Vereniging (vandaar mastering van een groot aantal Mengel- ook de handhaving van het vertrouwde berg-opnamen. We hebben nog steeds WM-logo), maar het is toch iets om even goede hoop dat deze indrukwekkende bij stil te staan. restauraties binnen afzienbare termijn op Omdat een stichting formeel gesproken CD kunnen worden uitgebracht. Bij twee geen leden heeft maar donateurs, vroegen eerdere gelegenheden kreeg u de gelegen- we ons erelid Riccardo Chailly of hij bereid heid al iets van van Hans’ werk te beluiste- was de titel van ‘erevoorzitter’ te aanvaar- ren. Tot mijn grote genoegen kunnen we u den. De maestro liet weten erg ingenomen mededelen dat daar tijdens onze voorjaar- te zijn met deze bevordering en wenst de bijeenkomst wederom (ruim) de gelegen- Society alle succes. heid voor zal bestaan, zie de vooraankon- Verderop treft u een In memoriam aan diging hieronder. dat is gewijd aan Hans van Ispelen. Hans 1 Bij deze WM vindt u een herinnerings- ontwerp, Bas Dekker, zich in Frankrijk brief, waarin penningmeester Jan Reinoud heeft gevestigd, heeft het bestuur besloten onze voormalige leden (voorzover deze de diensten in te roepen van Paul Osse- nog niet in aktie kwamen) aanspoort weijer, die met zijn bedrijf Alupo ICT zal ‘Vriend’ (donateur) te worden van de stich- proberen (met hulp van Bas) het inmiddels ting WMS. U kunt dat doen door € 30 of ernstig vertraagde project weer vlot te meer over te maken op het in de brief trekken. Wij houden u natuurlijk van alle vermelde bankrekeningnummer. Het klinkt verdere ontwikkelingen op de hoogte. een beetje dramatisch, maar ons voortbe- Hopelijk is er meer en beter nieuws te staan is wel van uw aller bijdragen afhanke- melden op de komende voorjaarsbijeen- lijk! komst.. De nieuwe website is helaas nog steeds een voorwerp van aanhoudende zorg. Frederik Heemskerk Nadat de maker van het oorspronkelijke voorzitter Aankondiging Noteert u het vast in uw agenda: de eerstvolgende bijeenkomst van de Willem Mengelberg Society zal, in samenwerking met het Nederlands Muziek Instituut, worden gehouden op zaterdag 3 mei a.s. in Pulchri Studio, Lange Voorhout 15 te Den Haag. Programma 13.00 uur: bijeenkomst voor Vrienden van de WMS (d.w.z. zij die op 1 mei bij ons staan geregistreerd als donateur). 14.00 uur: unieke editie van ‘Diskotabel’, waarbij muziekkenner en AVRO-presentator Hans van den Boom met behulp van een deskundig panel (en commentaar uit de zaal!) een aantal gerestaureerde Mengelberg-opnamen zal vergelijken met opnamen van het Concertgebouworkest onder leiding van legendarische tijdgenoten als Eduard van Beinum, Erich Kleiber en Otto Klemperer. Einde bijeenkomst ca. 16.00 uur. Toegangsprijs: € 15. Toegangsprijs ‘Vrienden’ (donateurs) van de WMS: € 12,50. Aanmelding voor de bijeenkomst (en eventueel ook als Vriend) door overmaking van het verschuldigde bedrag onder vermelding van ‘3 mei’ en/of ‘donatie 2014’ naar de stichting WMS, bankrekeningnr. NL36 INGB 0006 1486 87. In Pulchri Studio bevindt zich een buffet waar koffie, thee en andere consumpties ver- krijgbaar zijn. Koffie en thee vooraf zijn in de toegangsprijs inbegrepen. 2 In memoriam Hans van Ispelen (1947–2014) Te vroeg overleed op 4 februari j.l. ons lid van Mozarts vioolsonate KV 481 samen Hans van Ispelen. Al komt zijn heengaan met een schoolvriendin. Opnamen van een niet geheel onverwacht, verdriet en verlies verbluffend technisch en artistiek niveau. voor familie en vrienden zijn er niet minder Tijdens de begrafenisplechtigheid op 10 om. februari speelde hij zó zijn eigen afscheids- Voor de stichting Willem Mengelberg concert. Society betekent Hans’ heengaan boven- Zijn grote passie zette hij ook en met dien een groot verlies als restaurateur van name in voor de ontwikkeling van kinde- de opnamen van onze naamgever. In 2011 ren, soms met een achterstand, soms met begon hij met dat werk. We konden toen een voorsprong. Muziek fungeerde daarbij nog niet vermoeden, tot welke hoogstand- niet alleen als doel, maar ook als middel. jes Hans’ vaardigheden zouden leiden. Toen Hans ons voor het eerst zijn geres- In Hans van Ispelen verliezen wij een zeer taureerde Matthäus liet horen, konden wij begaafde, markante muziekvriend. Daar- onze oren nauwelijks geloven. naast zijn wij hem bijzonder dankbaar voor Als organist en pianist liet hij ook enke- zijn tastbare muzikale erfenis. le opnamen uit zijn jeugd achter. Opnamen op de kerkorgels van Borculo en Neede en Jan Reinoud 3 Het gastenboek van Jan Tadema Piet Wackie Eysten Jan Tadema (1874–1949), wiens vader een kennen. Er ontstond tussen beide mannen, jongere broer was van de schilder Sir ondanks een leeftijdsverschil van 17 jaar, Lawrence Alma Tadema, was een een hechte vriendschap die tot Brahms’ verdienstelijke amateur op de viool. In het dood in 1897 zou duren. Henschels in Haarlemse culturele leven speelde hij een 1907 gepubliceerde herinneringen aan belangrijke rol. Hij was onder andere voorzitter van de Historische Vereniging Haerlem en beschermheer van het Toon- kunstorkest Euterpe. Solisten en dirigenten die in ‘De Kroon’ of in het Amsterdamse Concertgebouw optraden, logeerden dik- wijls bij hem en zijn vrouw Koosje aan de Gedempte Oude Gracht of werden daar na afloop – het gastenboek getuigt ervan - op een souper of ten minste op een goed glas wijn onthaald. Ook waren zij soms te gast in De Stee, het landhuis van de familie Van Tienhoven te Aerdenhout, met wie de Tadema’s goed bevriend waren. George Henschel Op de eerste bladzijde van het gastenboek komen wij de handtekening tegen van George Henschel met de datum 19 februari 1914. Henschel was op 18 februari 1850 geboren, hij was dus de vorige dag 64 jaar geworden. Was die verjaardag misschien in Haarlem gevierd? Wie was deze George Henschel? Hij Brahms – door diens biograaf Jan Swafford was geboren in het destijds nog Duitse a striking sketch of the composer in his prime Breslau (thans Wroc ław in Polen) als Isidor genoemd – zijn een rijke bron voor bijzon- Georg Henschel. Hij trad al jong op als derheden over het leven van de componist. pianist, maar ontwikkelde zich tot zanger, Die herinneringen bieden niet alleen in- dirigent en componist. Hij verwierf vooral zicht in Brahms’ manier van componeren, faam als liedzanger, maar ook bijvoorbeeld zijn opvattingen over muziek en zijn be- als Hans Sachs in Wagners Die Meistersinger wondering voor zijn ‘goden’ Bach, Mozart, von Nürnberg. In 1874 leerde hij op een Beethoven en Schubert, maar ook aardige muziekfestival in Keulen Johannes Brahms tafereeltjes van reizen die beide vrienden 4 samen maakten.