ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Dr. Öğr. Üyes Gonca SUTAY ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Dr. Öğr. Üyesi Gonca SUTAY* * Iğdır Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, e-mail: [email protected] Copyright © 2020 by iksad publishing house All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed or transmitted in any form or by any means, including photocopying, recording or other electronic or mechanical methods, without the prior written permission of the publisher, except in the case of brief quotations embodied in critical reviews and certain other noncommercial uses permitted by copyright law. Institution of Economic Development and Social Researches Publications® (The Licence Number of Publicator: 2014/31220) TURKEY TR: +90 342 606 06 75 USA: +1 631 685 0 853 E mail: [email protected] www.iksad.net It is responsibility of the author to abide by the publishing ethics rules. Iksad Publications – 2020© ISBN: 978-625-7954-42-6 Cover Design: İbrahim KAYA February / 2020 Ankara / Turkey Size = 16 x 24 cm İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ...................................................................................................... 5 GİRİŞ......................................................................................................... 7 Şehrin Tarihi Coğrafyası ................................................................. 7 Tarih Boyunca Erzurum’a Verilen İsimler ...................................... 8 I. BÖLÜM ............................................................................................ 13 ANADOLU SELÇUKLU HAKİMİYETİNE KADAR ERZURUM ..... 13 Selçuklu-Bizans Hakimiyet Mücadelesinde Theodosiopolis ................... 13 Stranga Bozgunu ve Hasan’ın Şehadeti ........................................ 16 1048 Hasankale (Kaputru) Savaşı ................................................ 22 Saltuklu Hakimiyetine Kadar Erzurum ......................................... 27 Saltuklular Döneminde Erzurum .............................................................. 31 Emir Ali b. Ebu’l Kasım Dönemi .................................................. 31 İzzeddin Saltuk b. Ali Dönemi ...................................................... 35 Nasiruddin Muhammed b. İzzeddin Saltuk Dönemi ..................... 40 Saltuklu Devleti’nin Selçuklulara İlhakı Ve Erzurum Selçukluları Dönemi .................................................................................................................. 41 Mugiseddin Tuğrul Şah Dönemi ................................................... 43 Rüknedin Cihanşah Dönemi .......................................................... 54 II. BÖLÜM .......................................................................................... 57 MOĞOL İSTİLASI ÖNCESİ ERZURUM ........................................... 57 Cengiz Han Önderliğinde Moğollar’ın İslam Beldelerini İstilaları .......... 57 Harezmşahlar Devleti ve Moğollar............................................... 60 Celaleddin Harezmşah ve Yassı Çemen Savaşı ............................. 70 Aleaddin Keykubat’ın Erzurum’u İlhakı ve Sonrası Gelişmeler .............. 80 Erzurum Fetihnamesi ..................................................................... 82 1 Moğol Noyanı Çormağan ve Harezmli Devletinin Sonu .............. 87 Aleaddin Keykubat Sonrası Gelişmeler ...................................... 107 III. BÖLÜM ....................................................................................... 109 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE BAYCU NOYAN’IN ERZURUM’U İSTİLASI ................................................ 109 Babai İsyanı ve Erzurum Savunmasının Zayıflaması ................. 109 Baycu Noyan Komutasında Moğollar’ın Erzurum İstilası (1242) ..................................................................................................... 116 DÖNEMİN KAYNAKLARINDA ERZURUM İSTİLASININ YANKILARI .............................................................................. 122 Anonim Tarih-i Al-i Selçuk…………………………………………………………..120 İbn Bibi……………………………………………………………………………………….120 Müneccimbaşı…………………………………………………………………………….123 Aknerli Grigor……………………………………………………………………………..123 Abu'l Farac Bar Hebreaus…………………………………………………………...124 Müverrih Kiragos………………………………………………………………………..124 Ebu'l Ferec İbnü'l İbri………………………………………………………………….125 Müverrih Vardan………………………………………………………………………..126 Sebastasi Vakayinamesi………………………………………………………………126 Psikopos Steponos Vakayinamesi……………………………………………….126 David Bagaşetsi…………………………………………………………………………..128 Simon de Saint Quentin………………………………………………………………128 Erzurum İstilası Sonrası Meydana Gelen Hadiseler ............................... 132 2 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM Kösedağ Savaşı ve Anadolu Selçuklu Devletinin Moğol Tabiiyeti ..................................................................................................... 132 MOĞOL İSTİLASI SONRASINDA ERZURUM .................. 140 SONUÇ ........................................................................................ 149 KAYNAKÇA ............................................................................... 154 3 4 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM ÖNSÖZ Coğrafi konumu itibariyle eski çağlardan beri bir yerleşim yeri olan Erzurum buradan gelip geçen hemen hemen bütün kültürler/kavimler tarafından izlerini bıraktığı kadim bir şehir olarak varlığını ve önemini günümüze kadar sürdürmüştür. Anadolu’nun kuzey doğu bölgesinin bilenen en büyük ve müstahkem şehri olan Erzurum Karasu’nun (Fırat) yukarı havzasında geniş bir ovanın kenarında ve deniz seviyesinden yaklaşık 1900 m. yükseklikte olup; birinci dereceden ehemmiyetli yolların düğüm noktasında bulunmaktadır. Bulunduğu mevkiinin müdafaaya elverişli olması sayesinde ise tarihin her döneminde gerek askeri gerekse ticari öneme sahip olmuştur. Nitekim Erzurum Kafkasya ve İran’dan gelen yolların Anadolu’ya açılan yegane önemli kapısını oluşturduğundan gerek Antik çağlarda gerekse Ortaçağ boyunca Anadolu’ya girmek isteyen istilacı kavimlere karşı Anadolu müdafaasının mukadderatını tayin eden başlıca şehir olması bakımından önemini her dönem korumuştur. Zira gerek Roma-İran gerekse Bizans-Selçuklu rekabetinin ilk karşılaşma bölgesinin bu müstahkem şehir olması şehrin bu dönemlerdeki önemini gözler önüne sermektedir. Moğolların Anadolu’ya girişinin Erzurum’un düşüşüne paralel olarak gerçekleşmesi de Anadolu için bu şehrin fevkalade önemini tekrar gözler önüne serecektir. XIII. yy. doğudan gelen Moğol istilası ile Anadolu coğrafyasında siyasi ve sosyal düzenin önemli bir değişime uğradığı bir asır olarak tarihe geçmiştir. Timuçin'in uzun mücadelelerinin ardından hakimiyeti ele geçirmesiyle başlayan yoğun bir istila hareketi Ortaçağ tarihinde bilhassa İslam coğrafyasında derin izler bırakmış; yaşanan yıkım ve tahribat uzun yıllar hafızalardan silinmemiştir. Maveraünnehir, Irak, İran ve Anadolu'nun güzide şehirleri talan olmuş milyonlarca insan katledilmiştir ki bu istila ve kıyımdan etkilenen şehirlerden birisidir Erzurum. Nitekim Erzurum 1242’de Moğol ordusu kumandanı Baycu Noyan tarafından tahrip edilmiş ve halkının çoğu kılıçtan geçirilmiştir. Erzurum’un düşüşünün akabinde gerçekleşen 1243 Kösedağ yenilgisiyle ise devrin en güçlü 5 devletlerinden biri olan Anadolu Selçuklu Devleti Moğol tahakkümü altına girmiştir. Hiç şüphesiz bu durumdan en fazla etkilenen şehirlerden biri ve hatta en önemlisi Erzurum olmuş; şehir Anadolu’ya çeşitli vesilelerle akınlar düzenleyen Moğol ordularının uğrak yeri olması nedeniyle pek çok kez zarar görmüştür. Bu çalışma 5-8 Eylül 2019 tarihinde Erzurum’da gerçekleşen 4. İnternational Congrees on Social Scienes’te sunulan “Anadolu’da Moğol İstilasının Başlangıcı ve Kadim Şehir Erzurum” adlı bildirimimim gözden geçirilmiş, genişletilmiş halidir. Uzun süreli ve titiz bir çalışma sonucunda dönemin bütün kaynaklarına ulaşılmaya çalışılarak; bu alanda yazılan araştırma eserler ve makaleler titizlikle incelenerek eserimiz ortaya çıkmıştır. Bu konuda yapılan çalışmaların kısıtlı olması da göz önünde bulundurulacak olursa yaptığımız bu çalışmanın bu alandaki eksikliği dolduracağını umut etmekteyiz. Başta hiçbir vakit benden desteklerini esirgemeyen ailem; her daim hocam ve büyüğüm sayın Prof. Dr. Erol KÜRKÇÜOĞLU ve çok kıymetli ve değerli yakın arkadaşlarıma teşekkürü borç bilirim. Dr. Öğr. Üyesi Gonca SUTAY Iğdır / 2020 6 ANADOLU’DA MOĞOL İSTİLASININ BAŞLANGICI VE KADİM ŞEHİR ERZURUM GİRİŞ “Borçların en ağırı vatanımıza karşı olandır. Onu hiç kimse ödeyemez ama vatan her zaman Erzurum’a borçlu kalmıştır.” İsmail Habib Sevük1 Şehrin Tarihi Coğrafyası Anadolu; jeopolitik ve stratejik önem ve özelliklere sahip bir ülkedir. Bu önemi ve özellikleri dolayısıyla da tarih boyunca dışarıdan gelen güçler Anadolu’ya hâkim olmaya çalışmışlardır. İlk ve Orta Çağlarda Anadolu, çeşitli yönlerden gelen dış güçlerin hücumlarına uğramış, istilâ, işgal ve savaşlara maruz kalmıştır. Bu mücadele sahası içerisinde en önemli şehirlerden birisi de hiç şüphesiz Erzurum olmuştur. Doğu Anadolu’nun muhtelif bölgelerinden gelen askeri ve ticari faaliyetlere sahip olmuş şehirlerinden en önemlisi olan Erzurum şehri; gerek tarihi ve siyasi gerekse iktisadi ve sosyal faktörlerin de tesiriyle bu önemini her dönem muhafaza etmiştir.2 Şehir, Erzurum Ovası’nın güneydoğusunda, Palandöken Dağları’nın kuzey eteklerinde kurulmuştur. Şehrin yerleşim alanı güneyde Palandöken Dağları, kuzeyde Karasu Ovası, batıdan Sakalı Kesik Ovası, doğudan ise Deveboynu