SHOQATA E GJUHËSISË SHQIPTARE GJUHA JONË SA E MIRË VITI IV, NR. ?? TIRANË, 2017 SHOQATA E GJUHËSISË SHQIPTARE ANDROKLI KOSTALLARI FIGURË E SHQUAR E GJUHËSISË SHQIPTARE TIRANË, 2017 PASQYRA E LËNDËS Myzafer Korkuti EMRI I AKAD. A. KOSTALLARIT – SHENJË E CILËSISË SË LARTË SHKENCORE ............................................................................7 Rexhep Qosja DIJETARI LARGPAMËS...........................................................................11 Rami Memushaj, Kujtim Kapllani VEPRA E AKAD. ANDROKLI KOSTALLARIT – NJË THESAR I ÇMUAR PËR GJUHËSINË SHQIPTARE .................................................15 Remzi Përnaska KOMBI I ËSHTË MIRËNJOHËS................................................................23 Emil Lafe PROF. ANDROKLI KOSTALLARI DHE KONGRESI I GJUHËS SHQIPE.....................................................................................................29 Qemal Murati LËVRIME DHE PROJEKTIME RRETH ÇËSHTJEVE KARDINALE TË SHQIPES..............................................................................................41 Irini Kostallari IM ATË ANDROKLI KOSTALLARI – MIK DHE MËSUES I PAHARRUAR .........................................................................................47 EMRI I AKAD. A. KOSTALLARIT – SHENJË E CILËSISË SË LARTË SHKENCORE (Akad. Myzafer Korkuti) Të nderuar pjesëmarrës, miq e studiues, Para së gjithash dëshiroj të përshëndes nismën e shoqatës Lingua Albanica, e cila, prej disa vjetësh, jo vetëm që i ka kthyer vëmendjen personalitetit të Androkli Kostallarit, veprës së tij, por ka vënë në lëvizje dhe institucionet që e kanë pasur për detyrë ta bëjnë këtë, dhe në këtë rast së pari e kam fjalën për Akademinë tonë të Shkencave. U bënë 25 vjet e pak më shumë që nga ndarja nga jeta e prof. Kostallarit. Gjatë këtyre 25 vjetëve ka pasur heshtje, shumë pak përpjekje për të nderuar kontributet e tij në fushë të leksikografisë, të njësimit të shqipes dhe të gjuhësisë së përgjithshme. Para dy vjetësh Akademia nisi botimin e studimeve të tij në një vepër të plotë, por dhe kjo nismë nuk e nxori nga heshtja emrin e Androkli Kostallarit. E ndiej të nevojshme ta bëj këtë pohim që në krye, sepse ndaj këtij personaliteti shkencat albanologjike kanë shumë detyrime dhe kjo veprimtari e sotme është një shenjë e mirë. Pati një vërsulje të egër kundër shqipes letrare në kohën kur Shqipëria po ndahej nga një sistem politik për të nisur një rrugë të re. Shqipja letrare u quajt kostallariane dhe në opinionet parashkencore e shkencore nisi të diskutohej nëse do të mbetej kjo gjuhë që kemi apo duhej ndërtuar një tjetër, me një bazë të re dialektore. Kjo krijoi një frenim edhe tek ish-kolegët e Androkli Kostallarit, frenim që ndoshta ende nuk është shuar. Emri i tij u anatemua si simbol i sociologjizmit gjuhësor, më saktë i planifikimit gjnhësor, duke nënkuptuar me këtë planifikimin politik e ideologjik të zhvillimit të shqipes në kohët e reja. Tani që u bë më shumë se një çerek shekulli që nga ndryshimet në sistemin politik dhe u provua se shqipja letrare e njësuar i kaloi provat dhe dyshimet e shumta që u hodhën mbi të, Androkli Kostallarit po i rinjihen pak nga pak meritat. Po cilat janë këto merita? 1. Androkli Kostallari ishte një njohës i shkëlqyer i pasurisë së gjallë të gjuhës shqipe, i rrugës historike të formimit dhe të mbijetesës së saj, i proceseve konvergjente e divergjente që kishin ndodhur, i larmisë dialektore në rrafshin fonetik e fonologjik krahas njësisë kombëtare në paradigmat morfologjike dhe në strukturat sintaksore. Pikërisht, këto njohje e bindje e çuan atë vendosmërisht drejt asaj zgjidhjeje që miratuan gjuhëtarët, shkrimtarët e shkencëtarët shqiptarë (më 20–25 nëntor 1972) 45 vjet më parë me Kongresin e Drejtshkrimit, i cili me të drejtë është konsideruar vazhdim i projektit madhor të homogjenizimit kombëtar që kishin në mendje rilindësit, projekt që u kurorëzua me Kongresin e Manastirit. Dhe këto nuk ishin vetëm njohje e bindje të Androkli Kostallarit, ato ishin bindje të institucioneve shkencore në Shqipëri e në Kosovë. Shumë herë thuhet se shqipja jonë letrare është gjuha e Androkli Kostallarit. Ata që e thonë këtë, duan të krijojnë opinione të pathemelta se shqipja jonë e njësuar është me kufizime, se ajo vetë është produkt ideologjik. Në fakt, tërthorazi, ata i bëjnë një nderim edhe më të madh Androkli Kostallarit, që ishte në krye të procesit të njësisë gjuhësore, si shkencëtar dhe si drejtor i Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë. Studiuesja amerikane Janet Byron, që i ka kushtuar një monografi historisë së formimit të shqipes letrare, me gjithë rezervat e natyrshme të saj, arrin në përfundimin se kjo është shqipja që u duhej shqiptarëve. Dhe kjo arritje s’mund të ndahet prej emrit të Kostallarit. 2. Androkli Kostallari ishte një leksikolog e leksikograf i shkëlqyer. Pa mohuar përpjekjet individuale të mendimtarëve shqiptarë rilindës e të mëvonshëm, shqipja u bë një gjuhë me fjalorë normativë e shpjegues me vetveten, përmes punës në skuadra që krijoi Androkli Kostallari. Fjalorët terminologjikë që u përgatitën për shumicën e fushave teknike e humane shpalosën fuqinë shprehëse të mjeteve të gjuhës shqipe dhe përgatitën hartimin e fjalorëve enciklopedikë. Këta fjalorë, me një përkujdesje dashamirëse, që mundëson lehtësimin prej kuptimeve me karakter ideologjik dhe hapjen ndaj leksikut të gjallë të dialekteve, janë e do të jenë edhe më tej më të mirët e më funksionalët. 3. Androkli Kostallari ishte një organizator me zotësi të pashoqe. Ai nuk drejtoi vetëm Institutin e Gjuhësisë e të Letërsisë, por një armatë të tërë mësuesish e krijuesish, që u bënë bashkëpunëtorë të rregullt të këtij instituti. Kartoteka e Leksikut të Shqipes, me mbi 150 mijë njësi leksikore, fjalë e frazeologjizma, me mikrotoponimet e antroponimet, mbetet një arritje historike, në të cilën mund të mbështeten e të punojnë me komoditet brezat e rinj të studiuesve. Ajo punë që u bë në terren në dekadat që drejtonte Androkli Kostallari, në kushtet e sotme, në kushtet e një urbanizimi të përshpejtuar, zor se mund të bëhet më. Prandaj unë gjej rastin të përshëndes punën e kolegëve tanë në Institutin e Gjuhësisë e të Letërsisë, që po përgatitin numerizimin e kësaj kartoteke, e cila është një institut më vete, pa të cilin leksikografia shqiptare do të ndihej e cunguar. Dhe jo vetëm leksikografia, po dhe dialektologjia, disiplinat e onomastikës, toponomastikës dhe antroponomastikës. 4. Androkli Kostallari ishte një profesor shumë i kujdesshëm, që përcolli dije e formim në disa breza universitarësh. Brenda kushteve ideologjike të kohës, përmes kriticizmit metodologjik, që kërkohej nga platforma zyrtare e arsimimit shqiptar, këta breza patën mundësi të marrin njohur edhe mbi zhvillimet moderne në gjuhësi: mbi strukturalizmin e mbi sociologjizmin gjuhësor amerikan dhe mbi formalizmin gjuhësor në vendet e Europës. Sigurisht që, nëse demonizimi i emrit të Androkli Kostallarit ka qenë i padrejtë dhe i rrezikshëm, sepse provokoi dezintegrimin në përbërësen më të padiskutueshme të identitetit shqiptar, në, njësinë gjuhësore, – shenjtërimi do të ishte një gabim po aq i madh. Ka shumë çështje të hapura për diskutim, edhe për gjuhën letrare (po të doni), gjuhë që, duke ruajtur njësinë, ka nevojë të hapet ndaj folësve të saj tashmë pa kufij, ndaj pasurisë së gjallë të shqipes, ndaj mundësive ende të paezauruara brenda kësaj njësie dhe pjesë të saj. Por emri i A.ndrokli Kostallarit do të jetë pa dyshim shenjë e cilësisë së lartë shkencore të një breznie që ka lënë gjurmë të lavdërueshme në albanologji. DIJETARI LARGPAMËS (Akad. Rexhep Qosja) Në Sallën e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, që mban emrin e njeriut dhe të historianit të madh, Aleks Budës, sot përurohen tri nga pesë vëllimet që përbëjnë kompletin prej katër veprash të Androkli Kostallarit dhe të një vepre kushtuar jetës dhe krijimtarisë së tij. Gëzimi im për botimin dhe përurimin e këtyre veprave do të ishte edhe më i madh sikur të isha me ata që do të flasin dhe me gjithë ata që do të jenë të pranishëm në këtë përurim. Është thënë prej të tjerësh dhe është thënë shumë kohë para meje se populli që dëshiron të ketë njerëz të mëdhenj, që me mendjen e tyre ua pasurojnë traditën shpirtërore dhe ua ndriçojnë rrugën historike, duhet t’i nderojë ata për të gjallë dhe duhet t’i kujtojë shumë nderueshëm ata pas ndarjes nga jeta. Veprat që përurohen sot në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë dëshmojnë se Androkli Kostallari ishte njëri prej njerëzve të tillë në studimet shqiptare, në kulturën shqiptare, prandaj edhe në historinë e popullit shqiptar. Nuk ka dyshim se nderimi sot këtu ndaj Androkli Kostallarit po ndodh me vonesë, me vonesë si edhe ndaj disa studiuesve e krijuesve të tjerë shumë të meritueshëm të jetës sonë kulturore, përkatësisht kombëtare, dhe po ndodh me vonesë jo pse nuk kishte studiues e intelektualë që do t’ia bënin atë nderim, por pse institucionet shtetërore nuk kanë treguar as mendërisht e as financiarisht përkushtimet që, sidomos ndaj shkencës dhe krijuesve të saj, tregohen në të gjitha vendet e përparuara në Botë. Jam i vetëdijshëm se ndër ata që sot merren me punët shtetërore dhe ndër ata që sot merren me studimet shkencore shqiptare mund të ketë mospajtues me mendimin tim të sipërthënë për Androkli Kostallarin dhe vendin e tij në historinë e studimeve shqiptare. Duke qenë drejtor i Institutit të Gjuhës e të Historisë, më vonë i quajtur Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, kurse unë drejtor i Institutit Albanologjik të Prishtinës, në kohën e bashkëpunimit në fushën e Arsimit e të Kulturës midis Republikës së Shqipërisë dhe