MUZEUM MIEJSKIE XIV OGÓLNOPOLSKA SESJA NUMIZMATYCZNA W NOWEJ SOLI Upieniężnienie kiedy moneta staje się pieniądzem NOWA SÓL 2011 MUZEUM MIEJSKIE W NOWEJ SOLI XIV OGÓLNOPOLSKA SESJA NUMIZMATYCZNA Upieniężnienie – kiedy moneta staje się pieniądzem Redakcja Projekt okładki i skład muzeum miejskie w nowej soli © Copyright by muzeum miejskie w nowej soli, ul. Muzealna 20, 67-100 Nowa Sól tel. 68 387 36 40, e-mail: [email protected], www.muzeum-nowasol.pl isBn 978 - 83 - 60681 - 13 - 8 Druk printgroup sp. z o.o. ul. mieszka i 63/64, 71-011 szczecin www.booksfactory.pl Program XIV Ogólnopolskiej Sesji Numizmatycznej w Nowej Soli Upieniężnienie – kiedy moneta staje się pieniądzem 25-26 listopada 2010 r. 1. Piotr Jaworski Rola ciętych monet brązowych w systemie monetarnym Cyrenajki w począt- kach Cesarstwa Rzymskiego na przykładzie znalezisk z Ptolemais. 2. Marcin Rudnicki Prestiż czy ekonomia? Funkcja monet celtyckich na północ od Karpat i Sudetów w okresie lateńskim i na początku okresu rzymskiego. 3. Agata Kluczek „Concordia ordinum”, czyli o społecznych funkcjach pieniądza w Cesar- stwie Rzymskim. 4 Aleksander Bursche Funkcja monet rzymskich w środkowoeuropejskim Barbaricum. 5. Tadeusz Szczurek Proces upieniężniania na Dolnych Łużycach do 1. połowy XIV wieku. 6. Jiří Militký Peněžní oběh v době laténské v českých zemích. 7. Mateusz Bogucki Główne etapy upieniężnienia rynków na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu. 8. Roman Zaoral Reformy měr, vah a mince 1268-1270: indikátor „obchodní revoluce” 13. století v Čechách? 9. Piotr Guzowski Upieniężnienie gospodarki wiejskiej (chłopskiej i szlacheckiej) na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. 10 Jarosław Dutkowski Dukat, uniwersalny pieniądz XVI wieku. 11. Witold Garbaczewski Kiedy moneta staje się dziełem sztuki. Klipa strzelecka Augusta II z przed- stawieniem Herkulesa 12 Agnieszka Murawska „Dukaty lokalne”. Czy stają się pieniądzem? 13 Zbigniew Bartkowiak Kiedy monety przestają być pieniądzem. Kilka uwag o monetach z wykopa- lisk na placu Kolegiackim w Poznaniu. 3 Wstep 5 6 Piotr Jaworski Rola ciętych monet brązowych w systemie monetarnym Cyrenajki w początkach Cesarstwa Rzymskiego na przykładzie znalezisk z ptolemais Udział ciętych monet brązowych w obiegu na terenie Cyrenajki stanowi jedno z najciekawszych zagadnień w dziejach funkcjonowania pieniądza na tym obszarze. Dzięki podjęciu badań archeologicznych w Ptolemais1, mie- ście założonym w 1 poł. III w. p.n.e., bedącym jednym z pięciu miast regionu i stolicą późnoantycznej prowincji Libya Superior2, znana dotychczas gru- pa opublikowanych3 znalezisk reprezentujących proceder dzielenia monet, złożona z ok. 20 egzemplarzy (tabela 1), wzbogacona została o ponad 80 nowych zabytków (tabela 2). Są to przede wszystkim 54 monety pochodzą- ce z wykopalisk oraz 5 znalezisk luźnych z terenu miasta, znajdujących się w zbiorach miejscowego muzeum. W ostatnim czasie udało się ponadto zarejestrować 21 egzemplarzy ciętych monet przywiezionych z Cyrenajki w ostatnich dziesięcioleciach przez pracowników kontraktowych i znajdują- cych się obecnie w zbiorach prywatnych w Polsce. 1 T. Mikocki, Polskie wykopaliska w Ptolemais w Libii [Xenia Posnaniensia 29], Poznań 2006; J. Żelazowski, Ptolemais w Cyrenajace i polskie badania archeologiczne, [w:] Skarb z Ptolemais. Katalog wystawy, Zamek Królewski w Warszawie, 15 grudnia 2008-15 stycznia 2009, red. P. Jaworski, Warszawa 2008, s. 12-24. 2 Monografia Ptolemais: C.H. Kraeling, Ptolemais. City of the Libyan Pentapolis [The University of Chicago, Oriental Institute Publications, XC], Chicago 1962. Patrz także: T. Mikocki, Ptolemais. Archaeological Tourist Guide, Warszawa 2006; D. White, Ptolemais, [w:] The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East, red. E.M. Meyers, t. 4, New York-Oxford 1997, s. 355-356. 3 T.V. Buttrey, The Roman coinage of the Cyrenaica, first century BC to first century AD, [w:] Studies in Numismatic Method presented to Philip Grierson, red. C.N.L. Brooke i in., Cambridge 1983, s. 30; idem, The Coins, [w:] Apollonia, The Port of Cyrene. Excavations by the University of Michigan, 1965-1967, red. J. H. Humphrey, Tripoli 1976, s. 346, nr kat. 54, 56; idem, The Coins, [w:] The Extramural Sanctuary of Demeter and Persephone at Cyrene, Libya. Final Reports [University Michigan Monograph, 97], red. D. White, t. VI, Philadelphia 1997, nr kat.: 199 (1/4 didrachmy), 737, 742; R. Reece, The Coins, [w:] Excavations at Sidi Khrebish Benghazi (Berenice) [Supplements to Libya Antiqua 5], t. 1, red. J.A. Lloyd, Tripoli 1977, s. 229-230. 7 Berenike Kyrene Apollonia 1/2 1/4 1/2 1/4 1/2 1/4 helleni- kyrene - - 1 - - - styczne inne 1 1 - - - - Lollius - - - 1 - - Cyrenajka Pupius Rufus 6 - 3 - - - rzymska kleopatra/antoniusz - - 1 - - - Scato - - 2 - 1 - republika asy rzymska 2 - - - 1 - cesarstwo i w. n.e. rzymskie 3 - - - - - Tab.1. Przegląd znalezisk ciętych monet brązowych z Cyrenajki, znanych z literatury. Wykopaliska w Ptolemais prowadzone są w obrębie jednej z insul położonych w centralnej części miasta, w niewielkiej odległości od agory. Zabudowę badanej insuli stanowi zwarta architektura mieszkalna o złożonej strukturze, powstałej wskutek długotrwałego funkcjonowania i wielokrotnie podejmowanych przebudów. Cechą charakterystyczną badanej insuli, szcze- gólnie zaś jej części przylegających do ulic, są warsztaty i sklepy, działające we wtórnie wykorzystanych ruinach domów zniszczonych w trzęsieniach ziemi z 262 lub 365 r. n.e. Struktura znalezisk monetarnych pozyskanych w trakcie wykopalisk w Ptolemais dobrze odzwierciedla zarówno przeszłość badanego obszaru, jak i całego miasta. Łącznie, w latach 2002-2009 pozy- skano ok. 1100 monet4, nie licząc blisko 600 egzemplarzy wchodzących w skład skarbu5 odkrytego w 2006 r. 4 Dwie dominujące grupy wśród znalezisk monetarnych stanowią: mennictwo Cyrena- jki ptolemejskiej (40%) oraz rzymskie (48%, z czego aż 66% obejmują monety IV-V w. n.e.). Zdecydowanie mniej liczebne grupy reprezentują: monety rzymskiej Cyrenajki (8%), bizantyńskie (2%) i obce (2%). Patrz także: P. Jaworski, Ancient coins from the Warsaw University Institute of Archaeology excavations at Ptolemais, Libya (2002-2004), Archeo- logia 56, 2005, s. 77-90; idem, Ancient coins from the Warsaw University excavations at Ptolemais (2001-2005), [w:] Cirene e la Cirenaica nell’antichità [Monografie di Archeologia Libica, 30], red. M. Luni, Roma 2010, s. 213-217; idem, Coins, [w:] T. Mikocki et al., Polish archaeological research in Ptolemais (Cyrenaica) in years 2001-2007, Libya Antiqua, vol. 5, 1998-2008 (2010), s. 102. 5 Na temat skarbu i zagadnień konserwatorskich, m.in.: P. Jaworski, Skarb monet rzym- skich z Ptolemais w Libii, BN 2007, nr 1 (345), s. 19-26; idem, M. Kołyszko, K. Misie- 8 wykopaliska muzeum zb. prywatne łącznie 1/2 1/4 inne 1/2 1/4 inne 1/2 1/4 inne Barka - - - - - 1 - - - 1 kyrene 3 1 1 - - - - 1 2 8 grecka Cyrenajka nieczytelne - - - 1 - - - - - 1 Lollius 1 1 - 1 - - 1 - - 4 Pupius Rufus 7 1 - 1 - - 3 3 - 15 kleopatra/antoniusz 4 - - - - - 2 - - 6 Scato 3 4 - - - - 1 - - 8 palikanus 1 - - - - - - - - 1 tyberiusz 1 1 - - - - - - - 2 Cyrenajka rzymska marek aureliusz - 1 - - - - - - - 1 nieczytelne 1 3 - - - - 3 1 1 9 syrakuzy 1 - - - - - - - - 1 kreta 2 - - - - - - - - 2 greckie mennictwo aleksandria - 1 - - - - 1 - - 2 i w. p.n.e.-i w. n.e. 9 - - - - - 2 - - 11 ii w.-1 poł. iii w. 1 1 - - - - - - - 2 2 poł. iii w. - - 1 - 1 - - - - 2 rzymskie mennictwo iV-V w. 3 - - - - - - - - 3 kyzikos 1 - - - - - - - - 1 mennictwo bizantyńskie łącznie 38 14 2 3 1 1 13 5 3 80 Tab. 2. Nowe znaleziska monet ciętych w Cyrenajce: wykopaliska polskie w Ptolemais (2002-2009), zbiory muzeum w Ptolemais, zbiory prywatne w Polsce. Szczególna wartość znalezisk z Ptolemais polega na możliwości wicz, Skarb z Ptolemais. Rezultaty misji archeologiczno-konserwatorskiej, część I: ibidem, 2008, nr 1 (349), s. 27-38, część II: ibidem, 2008, nr 2 (350), s. 95-102; P. Jaworski, Skarb z Ptolemais, [w:] Skarb z Ptolemais, op. cit., s. 40-50; M. Zawadzki, Skarb z Ptolemais – znalezisko niezwykłe, [w:] Skarb z Ptolemais, ibidem, s. 51-53; M. Kołyszko, Konserwacja skarbu monet rzymskich z Ptolemais, [w:] ibidem, s. 56-64; P. Jaworski, E. Walczak, Kata- log, [w:] ibidem, s. 104-107; idem, A hoard of Roman coins from Ptolemais, [w:] Archeologia a Tolemaide. Giornate di studio in occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 27-28 maggio 2008 [Accademia Polacca delle Scienze, Bibliotecae Centro di Studi a Roma. Conferenze 125], red. E. Jastrzębowska, M. Niewójt, Roma 2009, s. 146-156. 9 wejrzenia w strukturę masy monetarnej pozostającej w obiegu na terenie wielkiego, portowego miasta Cyrenajki, podczas gdy w pełni opublikowane zostały dotychczas jedynie monety z wykopalisk amerykańskich w sanktu- arium Demeter i Persefony w Kyrene (specyficzna funkcja tego stanowiska wpłynęła także na zawartość materiału numizmatycznego, w którym okres rzymski jest stosunkowo słabo reprezentowany). Odczuć można niedosyt danych na temat znalezisk z wykopalisk w Apollonii i Tokrze; nic zaś nie wiadomo na temat monet odkrytych na terytoriach wiejskich. O ile zatem w świetle badań nad ekonomiką miast antycznych6 dość bezpiecznie sformuło- wać można tezę o znacznym upieniężnieniu rynków miejskich libijskiej Pen- tapolis, w których koncentrowała się aktywność gospodarcza całego regionu, oraz o dużej skali codziennego użycia monet w transakcjach handlowych, o tyle wszelkie rozważania na temat stopnia monetyzacji terytoriów wiej- skich Cyrenajki, przy jednoczesnym niedostatku innych kategorii