WYDANIE SPECJALNE W R O C Ł A W S K I ROCZNIK H I S T O R I I 20MÓWIONEJ 18 WYDANIE SPECJALNE W R O C Ł A W S K I ROCZNIK H I S T O R I I MÓWIONEJ WYDANIE SPECJALNE W R O C Ł A W S K I ROCZNIK H I S T O R I I MÓWIONEJ OŚRODEK „ P A M I Ę Ć I PRZYSZŁOŚĆ” WROCŁAW ● 2018 ● ● ● ● ● ● „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej” – pismo wydawane przez Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” we Wrocławiu Wrocław Yearbook of Oral History – magazine of The Remembrance and Future Centre in Wrocław Numer 8/Specjalny (2018) / Number 8/Special Issue (2018) Rada naukowa / Scientific Council Adolf Juzwenko, Padraick Kenney, Marta Kurkowska-Budzan, Andrzej Sakson, Grzegorz Strauchold, Włodzimierz Suleja, Jakub Tyszkiewicz, Robert Żurek Redakcja / Editors Wojciech Kucharski (redaktor naczelny / Chief editor) Katarzyna Bock-Matuszyk (zastępca redaktora naczelnego/ Deputy chief editor) Ewa Maj (sekretarz / secretary) Jolanta Kluba, Iwona Nowak, Ewa Sowińska, Aleksandra Sroka, Katarzyna Uczkiewicz, Piotr Zubowski (redaktorzy tematyczni / subject editors) Maria Rudnicka, Katarzyna Uczkiewicz (redaktorzy językowi / language editors) Wybór tekstów i redakcja naukowa tomu / Text Selection and Scientific Edition of the Issue dr Piotr Filipkowski, dr Dobrochna Kałwa Redakcja merytoryczna tomu / Substantive Editing of the Issue Katarzyna Bock-Matuszyk, Ewa Maj Tłumaczenia na j. polski / Polish Translations, Language Room Joanna Mielczarek, Krzysztof Tańczuk, Zuzanna Sikora, Biuro Tłumaczeń AIM Services s.r.o. Agata Wiącek Korekta / Correction Zofia Smyk, Stanisława Trela Projekt graficzny i skład / Graphic design and typesetting Artur Skowroński ● ● ● ● ● ● Adres redakcji / Editorial Office Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” / The Remembrance and Future Centre ul. Grabiszyńska 184 53-253 Wrocław Poland [email protected] www.wrhm.pl Wszystkie artykuły są indeksowane na / all articles are indexed at: Central and Eastern European Online Library www.ceeol.com Baza Czasopism Humanistycznych i Społecznych www.bazhum.muzhp.pl Polska Baza Cytowań POL-index www.pbn.nauka.gov.pl Druk / Printing Drukarnia JAKS issn 2084-0578 Ośrodek „Pamięć i Przyszłość” Wersją pierwotną czasopisma jest wydanie papierowe, dodatkowo czasopismo wydawane jest online. The journal is originally printed on paper and is also published online. Nakład: 200 egz. Od Redakcji 6 Od Redakcji OD REDAKCJI 7 Oddajemy do Państwa rąk specjalne wydanie „Wrocławskiego Rocznika Historii Mówionej”, czasopisma, które przez ostatnie osiem lat na dobre zadomowiło się w środowisku badaczy i praktyków oral history, zakorze- nionych w rozmaitych dyscyplinach szeroko pojętej humanistyki. Publiku- jąc wyniki najnowszych polskich badań z zakresu historii mówionej, teore- tyczne i praktyczne dyskusje nad metodą, doniesienia „ze świata” oraz – co szczególnie cenne – opracowane naukowo relacje historii mówionej, a także uczestnicząc w wielu dyskusjach prowadzonych m.in. na forum Polskiego Towarzystwa Historii Mówionej, dostrzegliśmy wielką potrzebę szerszego udostępnienia w języku polskim kluczowych dla różnych aspektów historii mówionej tekstów naukowych, doskonale znanych „zachodnim” oralistom. Z tym większym entuzjazmem odpowiedzieliśmy na inicjatywę dr Do- brochny Kałwy z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego i dr. Piotra Filipkowskiego z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN przygoto- wania takiej publikacji, uznając, że łamy „Wrocławskiego Rocznika Historii Mówionej” będą najodpowiedniejsze dla takiego wydawnictwa. Podobnie jak redaktorzy naukowi tego tomu zdajemy sobie sprawę, że zaproponowa- ny tutaj wybór przekładów, to zaledwie wierzchołek góry lodowej ogrom- nego dorobku zachodniego piśmiennictwa naukowego dotyczącego oral history. Jego wnikliwe poznanie przyczyni się jednak z całą pewnością do poszerzenia horyzontów badawczych obecnych i przyszłych praktyków i teoretyków historii mówionej w Polsce. Redaktorzy Piotr Filipkowski Dobrochna Kałwa ● ● ● ● ● ● Polifonia historii mówionej Wrocławski Rocznik Historii Mówionej Wydanie specjane, 2018 ISSN 2084-0578 DOI: 10.26774/wrhm.212 Polska historia mówiona – by roboczo posłużyć się taką zbiorczą katego- rią – chociaż tak niedawno przecież (samo)rozpoznana, ma już wyraźne kontury instytucjonalne i widoczny dorobek. Tworzą go liczne projekty dokumentacyjne i badawcze, archiwa gromadzące, opracowujące i udo- stępniające tysiące nagrań, prace naukowe, wykorzystujące te źródła, oraz publikacje zawierające ich zredagowane wybory, zajęcia akademickie, se- minaria i warsztaty edukacyjne, obchodzące wkrótce dziesięciolecie swej działalności Polskie Towarzystwo Historii Mówionej czy niewiele młodszy „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej”. Ważniejsze od tego zgrubnego wyliczenia jest otwarte środowisko ludzi, którzy tworzą w Polsce historię mówioną w jej różnych wariantach prak- tycznych, teoretycznych i instytucjonalnych. W tym środowisku – dosyć już wyrazistym, choć ciągle, mamy wrażenie (a także porównanie z bar- dziej okrzepłymi inicjatywami zagranicznymi), bardzo świeżym i intelek- tualnie żywym – toczą się ważne rozmowy na temat historii mówionej. Dotyczą one zarówno spraw zupełnie praktycznych, a nawet technicznych, jak i bardzo aktualnych problemów etycznych czy prawnych, jak również czysto „akademickich” rozważań metodologicznych i teoretycznych. Nie brakuje w tym dyskursie głosów krytycznych o stanie polskiej historii mó- wionej, jej deficytach empirycznych (czego nie badamy, a powinniśmy?), Piotr Filipkowski, Dobrochna Kałwa 10 metodologicznych (jak najlepiej to robić?) i teoretycznych (co z tego ma wynikać poza samym – problematycznym zresztą – przedstawieniem?), wreszcie – o praktycznym jej wykorzystaniu (gdzie i jak używać historii mówionej?). Ponadto w wielu polskich tekstach przynależnych do nurtu hi- storii mówionej widać nie tylko rytualne, lecz i autentyczne intelektualne zmagania z fundamentalnymi dylematami historii mówionej jako takiej. Choć te ostatnie obecne są też w międzynarodowej debacie, stanowiąc nie- odłączny element oral history, to bywają u nas konkretyzowane oryginal- nymi odniesieniami do dorobku polskiej humanistyki, a przede wszystkim umocowaniem we własnych doświadczeniach badawczych autorek i auto- rów tych tekstów (referatów konferencyjnych, wypowiedzi seminaryjnych, dyskusji panelowych i publicznych wykładów z jednej strony, z drugiej zaś głosów „kuluarowych” czy zwykłych koleżeńskich rozmów). Jeśli ta pozytywna diagnoza, tchnąca optymizmem i nadzieją na przy- szłość, jest zasadniczo trafna, to tym bardziej decyzja o publikacji wybo- ru zagranicznych, a ściślej „zachodnich” tekstów dotyczących oral history w polskim tłumaczeniu, wymaga uzasadnienia. Po co nam bowiem taka antologia przekładów, skoro i bez niej nie najgorzej już sobie radzimy? Po co wracać do kanonicznych tekstów, z których wiele jest już historycznym dziedzictwem światowej/globalnej historii mówionej, znanym także w pol- skim środowisku, które w swoich pionierskich czasach szukało inspiracji i legitymizacji w literaturze zagranicznej? W naszym przekonaniu antologia tekstów ma być przede wszystkim za- proszeniem coraz szerszego grona polskich praktyków historii mówionej do metodologicznego i teoretycznego namysłu nad jej naturą i do dyskusji o niej. Nie jest bowiem tak, że wszyscy mają swobodny dostęp do zagranicz- nej literatury akademickiej dotyczącej oral history. Ani nie jest tak, że język oryginału, nawet gdy jest to angielski, nie stanowi żadnej bariery w tym do- stępie. Jesteśmy więc przekonani, że możliwość skorzystania z kompetentne- go polskiego przekładu, znajdującego się w wolnym dostępie, a jednocześ- nie mającego postać artykułu opublikowanego w znanym i uznanym piśmie naukowym, jakim jest „Wrocławski Rocznik Historii Mówionej”, zasadniczo zmienia kontekst ich odbioru. Nie tylko go demokratyzuje „ilościowo”, posze- rzając grono potencjalnych odbiorców, lecz także, by tak rzec, „jakościowo”. Pozwala bowiem wszystkim polskim czytelniczkom i czytelnikom, na dużo bardziej wnikliwą, bardziej uważną i dokładniejszą lekturę, a co za tym idzie, na pełniejsze zrozumienie tych tekstów, a potem na ich lepsze wykorzysta- nie – czy to we własnej praktyce badawczej, czy w zajęciach dydaktycznych, Polifonia historii mówionej czy na inne jeszcze sposoby. Polskie tłumaczenia są ponadto elementem 11 trwającego od lat procesu wypracowywania wspólnego języka i termi- nologii, wykuwających się podczas spotkania wiedzy lokalnej z globalną. Pracując w obszarze historii mówionej, dobrze wiemy, jak ważny jest ję- zyk – i ten mówiony, i ten pisany. Wiemy też, że nawet biegła znajomość obcych języków nie znosi różnicy między słuchaniem i czytaniem w języ- ku własnym a podobnymi (tylko podobnymi) praktykami w języku obcym. Oczywiście w przekładzie coś się także traci – ale w tym wypadku znacznie więcej zyskuje. Dydaktyka – zarówno akademicka, jak i szkolna czy pozaszkolna – uza- sadnia wagę tej antologii tłumaczeń w szczególny sposób. Wielu z nas uczest- niczyło lub uczestniczy w rozmaitych działaniach edukacyjnych. Niektórzy z nas prowadzili i prowadzą zajęcia, lekcje i warsztaty, inni w przyszłości może również będą to robić. Dostępność polskich tłumaczeń tekstów uzna- nych w danej dyscyplinie za klasyczne jest niezbędnym elementem dbania o jakość tych różnych form edukacji. Nie ma wątpliwości, że znacznie więcej osób zapozna się ze światowym dorobkiem historii mówionej, jeśli będzie on choć w części dostępny po polsku. W dobie coraz powszechniejszego „nieczytania”, operowania fragmentaryczną wiedzą zasłyszaną i „obejrzaną”, cytowaną wybiórczo z drugiej ręki – niestety także