COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU Arolwg o Drefniadau Etholiadol Sir Ceredigion Adroddiad Argymhellion Terfynol Mai 2019 © Hawlfraint CFfDLC 2019 Gallwch ailddefnyddio’r wybodaeth hon (ac eithrio’r logos) yn rhad ac am ddim mewn unrhyw fformat neu gyfrwng, o dan delerau’r Drwydded Llywodraeth Agored. I weld y drwydded hon, ewch i http://www.nationalarchives.gov.uk/doc/open- government-licence neu anfonwch neges e-bost at: [email protected] Os ydym wedi nodi unrhyw wybodaeth hawlfraint trydydd parti bydd angen i chi gael caniatâd y deiliaid hawlfraint dan sylw. Dylid anfon unrhyw ymholiadau ynglŷn â’r cyhoeddiad hwn at y Comisiwn yn [email protected] Mae’r ddogfen hon ar gael o’n gwefan hefyd yn www.cffdl.llyw.cymru RHAGAIR Mae’r Comisiwn yn falch o gyflwyno’r Adroddiad hwn i’r Gweinidog, sy’n cynnwys ei argymhellion ynglŷn â threfniadau etholiadol diwygiedig ar gyfer Sir Ceredigion. Mae’r arolwg hwn yn rhan o’r rhaglen o arolygon sy’n cael ei chynnal o dan Ddeddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth) (Cymru) 2013, ac mae’n dilyn yr egwyddorion a geir yn nogfen Polisi ac Ymarfer y Comisiwn. Mae tegwch wrth wraidd cyfrifoldebau statudol y Comisiwn. Amcan y Comisiwn fu gwneud argymhellion sy’n darparu ar gyfer llywodraeth leol effeithiol a chyfleus, ac sy’n parchu cysylltiadau cymunedol lleol cyn belled ag y bo’n bosibl. Nod yr argymhellion yw gwella cydraddoldeb etholiadol, fel bod pleidlais etholwr unigol o’r un gwerth â rhai etholwyr eraill ledled y Sir, i’r graddau y bo’n bosibl cyflawni hynny. Mae’r Comisiwn yn ddiolchgar i Aelodau a Swyddogion Cyngor Sir Ceredigion am ei gynorthwyo â’i waith, i’r Cynghorau Cymuned a Thref am eu cyfraniadau gwerthfawr, ac i bawb a wnaeth gynrychiolaethau drwy gydol y broses. Owen Watkin OBE DL Cadeirydd COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU AROLWG O DREFNIADAU ETHOLIADOL SIR CEREDIGION ADRODDIAD ARGYMHELLION TERFYNOL Cynnwys Tudalen Pennod 1 Cyflwyniad 1 Pennod 2 Y Cynigion Drafft 2 Pennod 3 Crynodeb o’r Argymhellion Terfynol 3 Pennod 4 Asesiad 7 Pennod 5 Yr Argymhellion Terfynol 9 Pennod 6 Crynodeb o’r Trefniadau a Argymhellir 51 Pennod 7 Ymatebion i’r Adroddiad hwn 52 Pennod 8 Cydnabyddiaethau 53 ATODIAD 1 RHESTR TERMAU ATODIAD 2 AELODAETH BRESENNOL Y CYNGOR ATODIAD 3 AELODAETH ARGYMELLEDIG Y CYNGOR ATODIAD 4 RHEOLAU A GWEITHDREFNAU ATODIAD 5 CRYNODEB O’R CYNRYCHIOLAETHAU DRAFFT ATODIAD 6 DATGANIAD YSGRIFENEDIG YSGRIFENNYDD Y CABINET DROS GYLLID A LLYWODRAETH LEOL 23 MEHEFIN 2016 Argraffiad 1af a argraffwyd ym mis Mai 2019 Mae’r Comisiwn yn croesawu gohebiaeth a galwadau ffôn yn Gymraeg neu Saesneg. This document is available in English. Mae’r dogfen hyn wedi cael eu cyfiethu gan Trosol Comisiwn Ffiniau a Llywodraeth Leol Cymru Tŷ Hastings Llys Fitzalan CAERDYDD CF24 0BL Rhif Ffôn: (029) 2046 4819 Rhif Ffacs: (029) 2046 4823 E-bost: [email protected] www.cffdl.llyw.cymru COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU Julie James, AC Y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol Llywodraeth Cymru Pennod 1. CYFLWYNIAD 1. Mae Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru (y Comisiwn) wedi cynnal arolwg o drefniadau etholiadol Sir Ceredigion. Cynhaliwyd yr arolwg hwn yn unol â Deddf Llywodraeth Leol (Democratiaeth) (Cymru) 2013 (y Ddeddf), Adrannau 29, 30 a 34-36 yn benodol. 2. Yn unol â’r Ddeddf, mae’r Comisiwn wedi cwblhau’r arolwg o drefniadau etholiadol Sir Ceredigion ac mae’n cyflwyno ei argymhellion terfynol ar gyfer trefniadau etholiadol yn y dyfodol. 3. Mae’r rhaglen hon o arolygon wedi dod yn sgil Datganiad Ysgrifenedig cyn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol, dyddiedig 23 Mehefin 2016, pan ofynnwyd i’r Comisiwn ailddechrau ei raglen o arolygon, gyda’r disgwyliad i bob un o’r 22 arolwg etholiadol gael ei gwblhau mewn pryd i roi’r trefniadau newydd ar waith ar gyfer etholiadau llywodraeth leol 2022. Gellir gweld y Datganiad Ysgrifenedig yn Atodiad 6. 4. Mae’r rheolau a’r gweithdrefnau y mae’r Comisiwn yn eu dilyn i’w gweld yn nogfen Arolygon Etholiadol: Polisi ac Arfer [2016] y Comisiwn, a chânt eu hamlinellu yn Atodiad 4. Mae Rhestr Termau i’w gweld yn Atodiad 1, sy’n rhoi disgrifiad byr o rywfaint o’r derminoleg gyffredin a ddefnyddir yn yr adroddiad hwn. 5. Mae Adran 35 y Ddeddf yn gosod y canllawiau gweithdrefnol y mae’n rhaid eu dilyn wrth gynnal arolwg. Yn unol ag Adran 35, ysgrifennodd y Comisiwn at Gyngor Sir Ceredigion, yr holl gynghorau cymuned a thref yn yr ardal, yr ymgyngoreion gorfodol a phartïon eraill â buddiant ar 17 Ionawr 2017 i roi gwybod iddynt ein bod yn bwriadu cynnal yr arolwg ac i ofyn am eu safbwyntiau rhagarweiniol. Cynhaliwyd yr ymgynghoriad hwn o 26 Ionawr 2017 tan 19 Ebrill 2017. Sicrhaodd y Comisiwn fod copïau o’i ddogfen Arolygon Etholiadol: Polisi ac Arfer [2016] ar gael hefyd. 6. Cyhoeddodd y Comisiwn ei Adroddiad Cynigion Drafft ar 16 Ionawr 2018, a gofynnodd am safbwyntiau ar y cynigion. Cynhaliwyd yr ymgynghoriad hwn o 23 Ionawr 2018 tan 16 Ebrill 2018. 7. Rhoddodd y Comisiwn gyhoeddusrwydd i’r arolwg ar ei wefan a’i sianeli cyfryngau cymdeithasol. Gofynnodd i Gyngor Sir Ceredigion roi cyhoeddusrwydd i’r arolwg hefyd a rhoddodd nifer o hysbysiadau cyhoeddus iddo i’w harddangos. Rhoddwyd y rhain i’r cynghorau cymuned a thref yn yr ardal hefyd. Yn ogystal, rhoddodd y Comisiwn gyflwyniad i gynghorwyr sir a chynghorwyr tref a chymuned i esbonio proses yr arolwg a pholisïau’r Comisiwn. Gwahoddwyd y Cyngor Sir i gyflwyno cynllun awgrymedig ar gyfer trefniadau etholiadol newydd. Tudalen 1 ADRODDIAD ARGYMHELLION TERFYNOL CEREDIGION Pennod 2. Y CYNIGION DRAFFT 1. Cyn llunio’r cynigion drafft, cafodd y Comisiwn gynrychiolaethau gan Gyngor Sir Ceredigion, pum cyngor tref a chymuned, dau gynghorydd sir a 44 o breswylwyr a chyrff eraill â buddiant. 2. Cynigiodd Cyngor Sir Ceredigion gynllun llawn o drefniadau (y gellir ei weld yn llawn yn Adroddiad Cynigion Drafft y Comisiwn, Ionawr 2018), a arweiniodd at gynllun o 39 aelod. Yn ogystal, cynigiodd newidiadau i’r ffiniau rhwng Tref Aberteifi a Chymuned Y Ferwig, rhwng Tref Aberystwyth a Chymuned Faenor, rhwng Tref Ceinewydd a Chymuned Llanllwchaiarn, ac ailstrwythuro’r wardiau o fewn Cymunedau Llandysul a Throedyraur. Amlygodd nifer o gynrychiolaethau a dderbyniwyd y gwahaniaethau rhwng anghenion cymunedau gwledig a threfol yn y Sir, a chyflwynodd sawl cynrychiolaeth a dderbyniwyd gan gynghorau cymuned a thref awgrymiadau amgen i’r rhai a gyflwynwyd gan y Cyngor Sir. 3. Ystyriwyd y cynrychiolaethau hyn ac fe’u crynhowyd yn yr Adroddiad Cynigion Drafft a gyhoeddwyd ar 16 Ionawr 2018, a oedd yn rhoi gwybod i’r ymgyngoreion gorfodol a restrwyd a phartïon eraill â buddiant am yr ymgynghoriad ar y cynigion drafft a ddechreuodd ar 23 Ionawr 2018 ac a ddaeth i ben ar 16 Ebrill 2018. Gofynnodd y Comisiwn i Gyngor Sir Ceredigion arddangos copïau o’r adroddiad ochr yn ochr â hysbysiadau cyhoeddus yn yr ardal. Roedd cynigion drafft y Comisiwn yn cynnig newid i drefniant y wardiau etholiadol a fyddai wedi gwella’r cydraddoldeb etholiadol yn sylweddol ledled Sir Ceredigion. 4. Cynigiodd y Comisiwn gyngor o 38 aelod. Arweiniodd hyn at gyfartaledd sirol arfaethedig o 1,384 o etholwyr fesul aelod. Cynigiodd y Comisiwn 33 ward etholiadol, sy’n ostyngiad o’r 40 ward etholiadol bresennol. 5. Cynigiwyd i’r dangynrychiolaeth fwyaf (o ran amrywiant etholiadol) fod yng Ngogledd Llandysul a Throedyraur (23% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig). Ar hyn o bryd, mae’r dangynrychiolaeth fwyaf yn Llansanffraid (34% uwchlaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig). 6. Cynigiwyd i’r orgynrychiolaeth fwyaf (o ran amrywiant etholiadol) fod yn Aberystwyth Penparcau (25% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig). Ar hyn o bryd, mae’r orgynrychiolaeth fwyaf yn Llanbadarn Fawr Sulien (46% islaw’r cyfartaledd sirol arfaethedig). 7. Cynigiodd y Comisiwn bum ward etholiadol â dau aelod yn y Sir. 8. Ni chynigiodd y Comisiwn unrhyw newidiadau i 16 ward etholiadol. 9. Cynigiodd y Comisiwn gael wyth ward etholiadol yn y sir sy’n cyfuno rhan o gymuned neu dref sy’n rhan o ward, ynghyd â’i chymuned gyfagos. Roedd y rhaniadau cymunedol hyn yn bresennol yn Nhref Aberystwyth a Chymunedau Dyffryn Arth, Llandysul, Melindwr a Nantcwnlle. 10. Ni chynigiodd y Comisiwn unrhyw newidiadau i ffiniau. Tudalen 2 COMISIWN FFINIAU A DEMOCRATIAETH LEOL CYMRU Pennod 3. CRYNODEB O’R ARGYMHELLION TERFYNOL • Derbyniodd y Comisiwn gynrychiolaethau gan Gyngor Sir Ceredigion, 17 cyngor tref a chymuned, pum cynghorydd sir, un pwyllgor cymunedol a 34 aelod o’r cyhoedd mewn ymateb i’r Cynigion Drafft. Ystyriodd y Comisiwn yr holl gynrychiolaethau hyn yn ofalus cyn llunio ei argymhellion. Crynhoir y cynrychiolaethau hynny yn Atodiad 5. • Mae’r Comisiwn yn argymell newid i drefniant y wardiau etholiadol a fydd yn gwella’r cydraddoldeb etholiadol yn sylweddol ledled Sir Ceredigion. • Mae’r Comisiwn yn argymell cyngor o 38 aelod, sy’n ostyngiad o’r 42 aelod presennol. Mae hyn yn arwain at gyfartaledd sirol argymelledig o 1,384 o etholwyr fesul aelod. • Mae’r Comisiwn yn argymell 34 ward etholiadol, sy’n ostyngiad o’r 40 ward bresennol. • Argymhellir bod y dangynrychiolaeth fwyaf (o ran amrywiant o’r cyfartaledd sirol argymelledig) 23% uwchlaw’r cyfartaledd sirol argymelledig (Gogledd Llandysul a Throedyraur). Ar hyn y bryd, mae’r amrywiant mwyaf 34% uwchlaw’r cyfartaledd sirol argymelledig (Llansanffraid). • Argymhellir bod yr orgynrychiolaeth fwyaf (o ran amrywiant o’r cyfartaledd sirol argymelledig) 25% islaw’r cyfartaledd sirol argymelledig (Aberystwyth Penparcau). Ar hyn y bryd, mae’r amrywiant mwyaf 46% islaw’r cyfartaledd sirol argymelledig (Llanbadarn Fawr Sulien). • Mae’r Comisiwn yn argymell pedair ward etholiadol â dau aelod yn y Sir; Aberporth a’r Ferwig, Aberystwyth Morfa a Glais, Aberystwyth Penparcau a Beulah a Llangoedmor.