TARIK BUĞRA KİTABI “Hatırlayıp Yeniden Bulmak” Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları Kitap No: 64 Koordinasyon Sertaç Güleç Nurullah Yaldız TARIK BUĞRA KİTABI “Hatırlayıp Yeniden Bulmak” Hazırlayan Asım Öz Düzelti Gülümser Karabulut ISBN 978-605-7664-55-6 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: 20640 1. Baskı, İstanbul, Ağustos 2020 Kitap Tasarım Abdüsselam Ferşatoğlu Baskı, Seçil Ofset 100. Yıl Mahallesi Massit Matbaacılar Sitesi 4. Cadde No:77 Bağcılar, İSTANBUL Sertifika No: 44903 TARIK BUĞRA KİTABI “Hatırlayıp Yeniden Bulmak” Hazırlayan Asım Öz İÇİNDEKİLER SUNUŞ 9 BU KİTAP HAKKINDA 11 BİRİNCİ BÖLÜM HAYAT, EDEBİYAT VE TARİH BEŞİR AYVAZOĞLU Tarık Buğra İçin Bir Biyografi Denemesi 19 HATİCE BİLEN BUĞRA Yazar ve Eş Olarak Tarık Buğra 29 MEHMET TEKİN Tarık Buğra’nın Sanat ve Edebiyat Anlayışı 41 KURTULUŞ KAYALI Tarık Buğra’nın Metinlerinin Üç Temel Özelliği 75 ALİ BİRİNCİ Tarih Usulü Bakımından Küçük Ağa 85 D. MEHMET DOĞAN Tarık Buğra Yahut Millî Mücadele’nin Romanını Yazmak 93 İSMAİL COŞKUN Tarık Buğra, Küçük Ağa, Millî Mücadele Edebiyatı 103 HAKKI ÖZDEMİR Küçük Ağa ve Firavun İmanı Bağlamında Tarık Buğra’da Tarih Düşüncesi 109 CEM SÖKMEN Küllük’ten Babıali’ye: Edebiyatçı ve Gazeteci Tarık Buğra 117 İKİNCİ BÖLÜM ELEŞTİRİ, YAZARIN KADERİ VE KURMACA NECMETTİN TURİNAY Tarık Buğra’nın Cemâziyelevveline Doğru: Bir Eleştirmenin Gözünden 1950’lerin Görünümü 129 NECATİ MERT İki Büyük Yalnız: Sait Faik ve Tarık Buğra 145 JALE PARLA Hümanist Bir Zaman Öykücüsü: Tarık Buğra 157 ÖZLEM FEDAİ Tarık Buğra’nın Acemi Kalem Tecrübeleri: Üç Tefrika Romanı Üzerine 167 NECİP TOSUN Tarık Buğra’da Sanat, Edebiyat ve İdeoloji 179 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ROMANIN İMKÂNLARI EBRU BURCU YILMAZ Tarık Buğra’nın Romanlarında Karakter İnşası ve Bireyleşme 191 ABDULLAH UÇMAN “Serbest Fırka” Olayının Romanı: Yağmur Beklerken 207 FATMA BARBAROSOĞLU Yağmur Beklerken’de Zamanın İzi 217 HÜSEYİN TUNCER Cihan Devletini Kuran İrade, Şuur ve Karakter: Osmancık 225 ÖMER YALÇINOVA Faşizme Karşı Aşk ve Dostluk ya da Bir Hazırlık Romanı Olarak Siyah Kehribar 251 ÇİMEN GÜNAY-ERKOL Tarık Buğra’nın Gençliğim Eyvah’ında Erkekliğin Kaybı 267 YUNUS ŞAHBAZ İdeal Aydının Peşinde: Tarık Buğra Romanlarında Aydın Meselesi 285 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KARŞILAŞMALAR VE YORUMLAR FERHAT AĞIRMAN & ERGÜN AVCI “Yerlilik” Düşüncesi Temelinde Said Halim Paşa, Kemal Tahir ve Tarık Buğra’nın Değerlendirilmesi 305 HÜSEYİN ÇİL Muhafazakâr Bir Romancı Olarak Tarık Buğra 321 AHMET DURAN ARSLAN Roman Anlayışları Açısından Kemal Tahir ve Tarık Buğra 343 KEMAL KAHRAMAN Tarih ve Roman Arasında Kemal Tahir ve Tarık Buğra Örneği 359 GÜNGÖR GÖÇER İki Kuruluş Yorumu: Devlet Ana ve Osmancık Romanları Üzerine 377 SALİH ÜNÜVAR Tarık Buğra’nın Romanlarında Anadolu ve Anadoluculuk Düşüncesi ile İlişkisi 397 BEŞİNCİ BÖLÜM SİYASET, DİL VE MATBUAT ERCAN YILDIRIM Türk Sağının Naif Prototipi Tarık Buğra 413 YASİN BEYAZ Türk Siyasi Tarihinin Dönemeçlerinde Mütereddid Bir Romancı: Tarık Buğra 431 ALİ SALİ Mecburen Gazeteci: Tarık Buğra 449 MUHSİN METE Dilimizin Yılmaz Savunucusu Tarık Buğra 479 MEHMET NARLI Orhan Kemal ve Tarık Buğra Arasında “Romanda Şive” Tartışmaları 487 AHMET HINÇALAN Soğuk Savaş Döneminde Muhafazakârlığın Çatallanan Yolları: Cemil Meriç ve Tarık Buğra Üzerine 493 TUBA KAPLAN Tarık Buğra’nın Söyleşileri 501 BARIŞ ÖZKUL Küçük Ağa’da Alternatif Millî Mücadele Anlatısı: Farklar ve Benzerlikler 515 ALTINCI BÖLÜM DÖNÜŞÜM YILLARI, TİYATRO, SİNEMA VE TELEVİZYON MEHMET FATİH USLU 1980 Sonrası Tarık Buğra: Siyaset, Devlet ve Edebiyat 521 GÜLŞEN ÖZER Tarık Buğra ve İslami Dünya Görüşü 535 YAKUP ÖZTÜRK Tarık Buğra’nın Tiyatroları Üzerine Bir Değerlendirme 549 FATİH KARA Kurgudan Eleştiriye: Tarık Buğra’nın Tiyatroya Yaklaşımı 561 YUSUF ZİYA GÖKÇEK Senarist Tarık Buğra 569 MÜCAHİT GÜNDOĞDU Tarık Buğra’nın TRT ve Sinema Serüveni 581 SEÇİLMİŞ KAYNAKÇA 599 DİZİN 609 SUNUŞ Kıymetli okurlar, Yazarlığı “hür düşüncenin ve bağımsız kafanın sanatı” şeklinde tanımlayan Ta- rık Buğra, romandan tiyatroya, hikâyeden senaryoya neredeyse edebiyatın her türünde eserler vermiş, ilgi alanı hayli geniş güçlü bir yazar. Türk okurunun ek- seriyetle Küçük Ağa, Osmancık ve Dönemeçte eserleriyle tanıdığı yazar, özellikle romanlarında, Türk tarihinin dönüm noktalarındaki toplumsal yapı ve insan gerçekliğini dikkatle incelemiştir. Her büyük yazar gibi göz kamaştırıcı refleks ve önsezilere sahip olan Buğra, ülkesine ve insanlarına, bitmek tükenmek bilmeyen bir sevgiyle bağlıdır. Zeytinburnu Belediyesi olarak 2011 yılından beri, bu sadık sevgiyi içselleştiren, milletiyle kuvvetli bağlar kurmayı başarmış yazarlarımızı, düşünürlerimizi, Ah- met Hamdi Tanpınar’ın deyişiyle “Türkiye’nin kendisinden başka bir şey düşün- meye izin vermediği evlatlarını” anlamak ve hatırlamak ümidiyle sempozyumlar düzenlemeye devam ediyoruz. Tarık Buğra’nın doğumunun 100. yılı vesilesiyle 2018 yılında düzenlediğimiz “Hatırlayıp Yeniden Bulmak, Tarık Buğra 100 Yaşında” başlıklı sempozyum ve elinizdeki kitap, bize göre, geçtiğimiz yıllarda icra ettiğimiz “Türkiye’de İslamcı- lık Düşüncesi”, “Vefatının 75. Yılında Mehmet Akif”, “Matbuatta Mehmet Akif”, “Kalır Dudaklarda Şarkımız Bizim: Necip Fazıl”, “Bu Ülkeyi Yeniden Düşün- mek: Cemil Meriç”, “Babanzâde Ahmet Naim: Hayatı Eserleri Fikirleri”, “Bir Ay- dın Üç Dönem: Kemal Tahir” gibi çalışmaların en kıymetli halkalarından biridir. Umuyorum ki bu kitap, adına yakışır şekilde, Türk edebiyatının bu önemli ya- zarını “hatırlayıp yeniden bulmaya” vesile olacak; onun hakkında bundan sonra yapılacak çalışmalara da kaynaklık edecektir. Bu vesileyle, gerek sempozyumun gerek kitabın hazırlanmasının her aşamasında emeği geçen arkadaşlarıma; sun- dukları tebliğler, hazırladıkları makalelerle kitabımıza büyük bir zenginlik katan yazarlarımıza teşekkür ediyorum. Ömer Arısoy Zeytinburnu Belediye Başkanı BU KİTAP HAKKINDA Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatının önemli isimlerinden Tarık Buğra (1918-1994), başta hikâye, roman, tiyatro, gezi, deneme ve fıkra olmak üzere hemen pek çok türde kıymetli eserler vermiş bir yazarımız. Cumhuriyet gaze- tesinin düzenlediği Yunus Nadi Hikâye Yarışması’nda “Oğlum(uz)” hikâyesiy- le kazandığı ikincilikle dikkatleri çekmiş, ardından hikâyeleri ve gazetelerde neşrettiği tefrika romanlarıyla edebiyat dünyasında kendine yavaş yavaş yer bulmuştur. Asıl şöhretine ise 1960’lardan itibaren yayımladığı, Osmanlı’dan Cumhuriyet devrine Türk tarihinin ve toplumunun önemli aşamalarıyla kı- rılma süreçlerini mesele edinen, bireysel dramlar içinde toplumsal dramları anlatan romanlarıyla kavuşur. 1960’lardan itibaren tarih ve toplum odaklı tartışmalar Tarık Buğra’nın tarihe dayanan bir dizi romanından da etkilenmiştir. Özellikle Millî Mücadele, er- ken Cumhuriyet devri, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş döneminin ilk saf- hasını noktalayan Serbest Fırka denemesi, Osmanlı, aydınlar, taşra, Demokrat Parti tecrübesi ve 1970’lerde artan şiddet olayları gibi meseleleri yorumlayıp yeniden inşa eden Buğra, aynı zamanda yakın tarih etrafındaki tartışma ala- nını genişletmiştir. Toplumdaki çatışmaları, zıtlıkları, haksızlıkları psikolojik boyutunu önceleyerek ele alması Buğra’yı çoğu romancıdan ayıran temel özel- liktir. Zaten Buğra adının unutulmaması, hâlâ çok canlı olması yazarlığından, romancılığından, en önemlisi de Osmanlı İmparatorluğu yıkılırken ve Cum- huriyet Türkiye’si doğarken beliren toplumsal yapıyı, insan gerçekliğini, yeni insan ve devletin şekillendirdiği siyasi hayatı kritik bir yaklaşımla ele almasın- dan kaynaklanır. Tarık Buğra, “Hatırlar, hatırlar hatırlarım gene de” der “Hatırlamak” şiirinde. Romanımızın büyük ustası, Küçük Ağa’dan Osmancık’a tarihi yorumlamakla kalmayıp, bütün yazarlık serüveninde dün, bugün ve yarın çerçevesinde Tür- kiye’nin dramını anlatan Tarık Buğra, doğumunun 100. yılında kapsamlı bir sempozyumla anıldı. Zeytinburnu Kültür ve Sanat Merkezi’nde düzenlenen “Hatırlayıp Yeniden Bulmak, Tarık Buğra 100 Yaşında” adlı sempozyumda Buğra’nın hayatı ve sanatçı kişiliği hikâyeden romana, tiyatrodan sinemaya, şiir okurluğundan eleştirmenliğine çeşitli yönleriyle gözler önüne serildi. Tarık Buğra’nın dünyasını bütünlüklü bir şekilde çerçevelemeyi amaçlayan eli- nizdeki kitabın temeli, Zeytinburnu Belediyesi’nin 2018 yılının romancımızın doğumunun 100. yılı olması hasebiyle düzenlediği sempozyuma dayanıyor. Bu kapsamlı toplantı, Cumhuriyet devrinde bilhassa Millî Mücadele süreci, erken Cumhuriyet devri ve Osmanlı’yla ilgili birtakım tarihî tartışmaları te- tikleyen kilit figürlerden Buğra’ya yeniden odaklanmak niyetiyle tasarlanmış- tı. Aynı zamanda söz konusu faaliyet, öteden beri dillendirilen ancak pek de üzerinde durulmayan birtakım meseleleri, kavramları ve kişileri yeniden ele alarak bir yandan Buğra’nın ilgi alanlarının genişliğini, diğer taraftan da hak- kındaki araştırmalarda var olan boşluklara dair bir farkındalık oluşturmayı amaçladı. Ne var ki, bu, çok dar bir zamanda planlandığından pek çok başlığı sempozyumda detaylı bir şekilde ele alıp, konuşma imkânı olmadı. Sempozyumda birbirinden kıymetli yazar, şair ve akademisyenler tarafından sunulan tebliğler, Tarık Buğra’yı ve eserlerini dönemin ruhunu ihmal etmeden kapsamlı bir şekilde ele aldı. Geniş yelpazeli tebliğler, tanıklıklar, Türk edebi- yatı, roman, hikâye, ideolojiler, sinema, tiyatro, matbuat, hafıza, edebiyat başta olmak üzere çeşitli alanlara dair tasviri ve eleştirel tartışmalar içermekteydi. Açılış konuşmaları ve yazarımızın eşi Hatice Buğra Bilen’in “Yazar ve Eş Ola- rak Tarık Buğra” konferansıyla başlayan sempozyumun ilk gününde “Edebiya- tımızın Yalnızı: Tarık Buğra”, “Yakın Tarihin Edebî Hafızası” ve “Dönemeçteki Türkiye