T.C. AYDIN ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI 2019-YL–196 ERKEN LYDIA DÖNEMİ TARİHİ VE ARKEOLOJİSİ HAZIRLAYAN Murat AKTAŞ TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. Engin AKDENİZ AYDIN- 2019 T.C. AYDIN ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE AYDIN Arkeoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Programı öğrencisi Murat AKTAŞ tarafından hazırlanan Erken Lydia Dönemi Tarihi ve Arkeolojisi başlıklı tez, …….2019 tarihinde yapılan savunma sonucunda aşağıda isimleri bulunan jüri üyelerince kabul edilmiştir. Unvanı, Adı ve Soyadı : Kurumu : İmzası : Başkan : Prof. Dr. Engin AKDENİZ ADÜ ………… Üye : Doç. Dr. Ali OZAN PAÜ ………… Üye : Dr. Öğr. Üyesi. Aydın ERÖN ADÜ ………… Jüri üyeleri tarafından kabul edilen bu Yüksek Lisans tezi, Enstitü Yönetim Kurulunun …………..tarih………..sayılı kararı ile onaylanmıştır. Doç. Dr. Ahmet Can BAKKALCI Enstitü Müdürü V. iii T.C. AYDIN ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE AYDIN Bu tezde sunulan tüm bilgi ve sonuçların, bilimsel yöntemlerle yürütülen gerçek deney ve gözlemler çerçevesinde tarafımdan elde edildiğini, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce, sonuç ve bilgilere bilimsel etik kurallarının gereği olarak eksiksiz şekilde uygun atıf yaptığımı ve kaynak göstererek belirttiğimi beyan ederim. …../…../2019 Murat AKTAŞ iv ÖZET ERKEN LYDIA DÖNEMİ TARİHİ VE ARKEOLOJİSİ Murat AKTAŞ Yüksek Lisans Tezi, Arkeoloji Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Engin AKDENİZ 2019, XVI + 157 sayfa Batı Anadolu’da Hermos (Gediz) ve Kaystros (Küçük Menderes) ırmaklarının vadilerini kapsayan coğrafyaya yerleşen Lydialılar'ın nereden ve ne zaman geldikleri kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Lydialılar'ın MÖ II. bin yılın ikinci yarısından itibaren Anadolu’da var oldukları anlaşılmaktadır. Herodotos, Troia savaşından itibaren Herakles oğullarının bölgede beş yüz yıl hüküm sürdüğünden bahseder. Lydia adının da daha önceleri bu bölgede yaşayan Maionialılar olarak anılan Lydia halkına kendi adını veren Kral Atys’in oğlu Lydos’tan türediğini anlatır Lydialılar’ın üç kral sülalesi Atyadlar, Heraklidler (Tylonidler) ve Mermnadlar’ın yönetiminde olduğu tarihsel kayıtlardan aktarılırken Lydia kültür varlığının maddesel anlamda (arkeolojik) kanıtları MÖ 700- 300 yılları arasında karşımıza çıkmaktadır. Lydia Krallığı'nın tarihsel misyonu, Tmolos Dağı’ndan kaynağını aldıktan sonra Hermos’a dökülen Paktalos Nehri’nin getirdiği altın mineralinin keşfinin ardından belirginleşmektedir. Heraklid sülalesinden sonra yönetime geçen Mermnad sülalesinin ilk kralı Gyges döneminde Lydia, Kimmer akınları ile yıkılan Frig İmparatorluğunun ardından büyük bir güç olarak Anadolu’da tarih sahnesinde görülür. MÖ 546 yılında Kroisos’un yenilgisi ile 200 yıl süren Pers egemenliğinde yaşayan Lydia sonrasında diğer Anadolu halkları gibi MÖ 334’de İskender ve MÖ 130 yılı ile birlikte Roma yönetiminde varlığını sürdürmüştür. ANAHTAR SÖZCÜKLER: Lydia, Maionia, Atyad, Heraklid (Tylonid), Mermnad v ABSTRACT HISTOİSTORY AND ARCHEOLOGY OF THE EARLY LYDİAN PERİOD Murat AKTAŞ M.A.Thesis, Department of Archeology Supervisor: Prof. Dr. Engin AKDENİZ 2019 XVI + 157 pages It is not known exactly where and when the Lydians came to the geography covering the valleys of the Hermos (Gediz) and Kaystros (Küçük Menderes) rivers in Western Anatolia. However, ıt is understood that the Lydians existed in Anatolia since the second half of the second millennium BC. Herodotus mentions that after the Trojan War, the sons of Heracles ruled the region for five hundred years. Herodotus says that the name of the people of Lydia, who were formerly known as Maionians, lived in this region and derived from Lydos, son of King Atys. Historical records indicate that the Lydians were under the rule of the three kings known as Atyads, Heraclids (Tylonidler)and Mermnads. The material (archaeological) evidence of the Lydian cultural heritage appears between 700 and 300 BC. The historical mission of the Lydian Kingdom became clear after the discovery of the golden mineral brought by the Pactalos River which spilled into Hermos after taking its source from Tmolos Mountain. After the Phrygian Empire, which was demolished by Kimmer raids, Lydia was seen as a great power in the history scene in Anatolia during the period of Gyges, the first king of the Mermnad dynasty, which came to power after the Heraklid dynasty. After the defeat of Kroisos in 546 BC, Lydia lived under Persian rule for 200 years. Later, like other Anatolian peoples, it continued its existence in 334 BC with Alexander the Great and 130 BC under the Roman Empire. KEY WORDS: Lydia, Maionia, Atyad, Heraklid (Tylonid), Mermnad vi ÖNSÖZ “Erken Lydia Dönemi Tarihi ve Arkeolojisi” başlıklı Yüksek Lisans tezim beş bölümden oluşmaktadır. Tezin ilk bölümü, Lidya Bölgesinin Coğrafi Özellikleri; ikinci bölümü, Lidya Uygarlığı Hakkında Yapılan Bilimsel Araştırmalar; üçüncü bölümü, Tarihsel Süreç İçerisinde Lydia Devleti; dördüncü bölümü, Antik Kaynaklar ve Epigrafik Veriler Yardımıyla Erken Lydia Dönemi Tarihinin İncelenmesi; beşinci bölümü ise Yüzey Araştırmaları ve Kazı Sonuçlarına Göre Erken Lydia Dönemi Arkeolojisi başlığı altında incelenmiştir. Tezimde kazı ve araştırmalar ışığında erken dönem Lydia Uygarlığının tarihi coğrafyası, sosyal ve kültürel ilişkileri, ekonomik ve ticari hayatı hakkında bilgi sahibi olmak amaçlanmıştır. Her şeyden önce yetişmemde büyük emeği geçen, bana bu konuyu çalışma imkanı veren, kaynak ve yol gösteren değerli hocam Prof. Dr. Engin AKDENİZ’ e en derin duygularımla teşekkürlerimi sunarım. Gerek kazıda gerekse tezin hazırlanması sırasında kıymetli yardımlarını gördüğüm Dr. Öğrt. Üyesi Rafet DİNÇ’e, Arş. Gör. Nihal AKILLI’ ya ve Arş. Gör. Yavuz Selim KAYA’ya teşekkür ederim. Ayrıca kaynak yardımında bulunan İstanbul Alman Arkeoloji Enstitüsü ve Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Merkez Kütüphanesi yetkililerine teşekkür ederim. Son olarak beni her zaman destekleyen, maddi ve manevi yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen aileme teşekkürlerimi sunarım. Murat AKTAŞ vii İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY SAYFASI ................................................................................................. iii BİLİMSEL ETİK BİLDİRİM SAYFASI ................................................................................. iv ÖZET .......................................................................................................................................... v ABSTRACT .............................................................................................................................. vi ÖNSÖZ ..................................................................................................................................... vii KISALTMALAR DİZİNİ .......................................................................................................... x RESİMLER DİZİNİ ........................................................................................................................ xi GİRİŞ................................................................................................................................................ 1 1. BÖLÜM ....................................................................................................................................... 3 1. LİDYA COĞRAFYASININ GENEL ÖZELLİKLERİ ............................................................... 3 1.1. Bölgenin Sınırları ve Fiziki Coğrafyası ............................................................................. 3 1.2. Jeomorfoloji ..................................................................................................................... 14 1.3. Klimatoloji ....................................................................................................................... 16 1.4. Biyocoğrafya .................................................................................................................... 17 1.5. Hidrografya ...................................................................................................................... 17 1.6. Ekonomik Coğrafya ......................................................................................................... 18 2. BÖLÜM ..................................................................................................................................... 20 2. LİDYA UYGARLIĞI HAKKINDA YAPILAN BİLİMSEL ARAŞTIRMALAR ................... 20 3. BÖLÜM ..................................................................................................................................... 22 3. TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDE LYDİA DEVLETİ ............................................................ 22 3.1. Prehistorik ve Protohistorik Dönemler ............................................................................... 22 3.2. Lydialılar’ın Kökeni ..................................................................................................... 25 3.3. Erken Lydia Dönemi .................................................................................................... 31 3.4. Orta Lydia Dönemi ....................................................................................................... 33 3.5. Geç Lydia Dönemi ........................................................................................................ 38 4. BÖLÜM ............................................................................................................................... 46 viii 4. ANTİK KAYNAKLAR VE LYDİA EPİGRAFİK VERİLERİ YARDIMIYLA ERKEN LYDİA DÖNEMİ TARİHİNİN İNCELENMESİ ......................................................