Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna Zeszyty Naukowe nr 7 Materiały z sesji naukowych organizowanych przez Wojewódzką i Miejską Bibliotekę Publiczną w Gorzowie Wlkp. wspólnie z Stiftung Brandenburg w Fürstenwalde od czerwca 2006 r. do lutego 2007 r. Gorzów Wlkp. 2007 Copyright: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna Gorzów Wlkp. Redakcja / Redaktion: Edward Jaworski, Grażyna Kostkiewicz-Górska (sekretarz redakcji/Sekretär der Redaktion) Korekta tekstu / Korrekturlesen (Polnisch): Renata Ochwat Przekład / Übersetzung: Grzegorz Kowalski Projekt okładki / Umschlaggestaltung: Zbigniew Olchowik Skład komputerowy / Satz und Layout: Sebastian Wróblewski ISSN:1733-1730 Adres redakcji / Adresse der Redaktion: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publicz na ul. Sikorskiego 107, 66-400 Gorzów Wlkp., tel. 095 727 70 71, fax 095 727 80 40 e.mail: [email protected] www.wimbp.gorzow.pl Wydawca / Herausgeber: Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna ul. Sikorskiego 107, 66-400 Gorzów Wlkp. Druk i oprawa / Druck und Verarbeitung: Rivia – A. Duda Nakład / Auflage: 300 egz. PROJEKT DOFINANSOWAŁA FUNDACJA KRONENBERGA 3 Spis treści Edward Jaworski Wstęp .................................................................................................................5 Radosław Gaziński Z dziejów gospodarczych Gorzowa w XVIII wieku .........................................7 Błażej Skaziński Architektura sakralna na terenie północnej części województwa lubuskiego ...17 Przemysław Kołosowski Z badań nad siedzibami templariuszy na ziemiach pogranicza wielkopolsko - pomorsko - lubusko - brandenburskiego ...................................37 Radosław Skrycki Obraz Nowej Marchii w kartografii nowożytnej 1406-1773 .............................75 Jerzy Sygnecki Kościół ewangelicki w Gorzowie w latach 1933-1945 (ruch oporu) ................87 Paweł Rychterski Fort Sarbinowo - znaczące dzieło Kostrzyńskiej Twierdzy Pierścieniowej Położenie, przeznaczenie i budowa ...................................................................121 Edward Jaworski Vorwort ..............................................................................................................159 Radosław Gaziński Aus Landsbergs Wirtschaftsgeschichte im 18. Jahrhundert...............................161 Błażej Skaziński Sakralarchitektur im nördlichen Teil der Lebuser Wojewodschaft ....................171 Przemysław Kołosowski Aus den Forschungen an den Templersitzen im Grenzgebiet von Großpolen, Pommern, Lebus und Brandenburg ...................................................................185 Radosław Skrycki Das Bild der Neumark in der neuzeitlichen Kartographie 1406-1773 ..............213 Jerzy Sygnecki Die evangelische Kirche in Landsberg in den Jahren 1933-1945 (der Widerstand) .................................................................................................225 Paweł Rychterski Fort Zorndorf - ein wichtiges Festungswerk der Küstriner Ringfestung. Lage, Zweckbestimmung und Bau ....................................................................259 Wstęp 5 Przekazujemy Państwu kolejny siódmy Zeszyt Naukowy Wojewódzkiej i Miej- skiej Biblioteki Publicznej w Gorzowie Wlkp. Prezentujemy w nim sześciu autorów wykładów przeprowadzonych w naszej Książnicy, a mianowicie: • Prof. dr. hab. Radosława Gazińskiego z Uniwersytetu Szczecińskiego po- święcony problemom rozwoju gospodarczego Gorzowa w XVIII wieku, • Błażeja Skazińskiego, kierownika Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochro- ny Zabytków w Gorzowie Wlkp., który przedstawił aktualny stan badań nad zabytkami sztuki sakralnej naszego regionu, • Wyniki badań związane z działalnością Zakonu Templariuszy na pograniczu lubusko-pomorsko-brandenburskim przedstawił kierownik ekspedycji arche- ologicznej na obszarze komandorii w Chwarszczanach i Rurce, dr Przemy- sław Kołosowski, • Po raz pierwszy był prezentowany w Gorzowie wykład dr. Radosława Skryc- kiego dotyczący kartografii Nowej Marchii, połączony z wystawą 50 map ze zbiorów autora. W tym zeszycie zostało reprodukowanych 6 map, w tym najstarsza Marca Brandenbvrgensis & Pomerania wydana przez Gerarda Mer- catora w 1585 r., • Kolejny wykład dotyczący działalności opozycji antyhitlerowskiej w ko- ściele protestanckim w Gorzowie w latach 1933-45 przestawia nasz regio- nalista Jerzy Sygnecki, • Zeszyt zamyka problematyka związana z Kostrzyńską Twierdzą Pierście- niową - głównie dzieje fortyfikacji w Sarbinowie przedstawione przez Pawła Rychterskiego. Wydanie tej publikacji było możliwe dzięki wsparciu finansowemu przez Fun- dację Bankową im. Leopolda Kronenberga w Warszawie, a szczególnie osobistemu zaangażowaniu jej dyrektora, p. Krzysztofa Karczmara, oraz Tadeusza Tomasika, dy- rektora Oddziału Gorzowskiego Citibank - Bank Handlowy w Warszawie, którym tą drogą składamy serdeczne podziękowania. Edward Jaworski Dyrektor WiMBP Gorzowie Wlkp. Radosław Gaziński Kierownik Zakładu Nauk Pomocniczych Historii i Archiwistyki Instytutu Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego oraz dyrektor Bi- blioteki Głównej US. Zainteresowania naukowe prof. R. Gazińskiego koncentrują się wokół dziejów handlu morskiego Szczecina w XVIII w., w tym szczególnie problematyki pomorskich portów, ich wyposażenia hydrotechnicznego, utrzymania dróg wodnych, rywalizacji o handel morski między Szwecją i Brandenburgią, prawa brzegowego, ustawodawstwa pruskiego w stosunku do marynarzy. Zajmuje się on również pomorską heraldyką miejską oraz problematyką archiwalną, ze szczegól- nym uwzględnieniem spraw rozproszonego w wyniku II wojny światowej zasobu Archiwum Państwowego w Szczecinie. Jest również autorem licznych prac na temat historii gospodarczej Gorzowa Wlkp. Radosław Gaziński Z dziejów gospodarczych Gorzowa w XVIII wieku Gorzów należał w XVIII w. do najlepiej rozwiniętych miast leżących w No- wej Marchii. Na generalnie dobrą kondycję ekonomiczną miasta w omawianym stuleciu złożyło się kilka przyczyn. Po pierwsze były to długie, sięgające średnio- wiecza tradycje rzemieślnicze i handlowe ośrodka. Po drugie zadecydowało o tym jego dobre położenie geograficzne na skrzyżowaniu dróg lądowych, a zwłaszcza wodnych, czyli ujścia Warty i Noteci do Odry. Wreszcie trzecią i chyba najważniejszą przyczyną wzrostu ekonomicznego miasta w XVIII w. była podjęta przez królów pru- skich przebudowa gospodarcza całego państwa. Największa intensywność owej przebudowy przypadła na czasy Fryderyka Wilhelma I1. Przeprowadzono wówczas reformę administracji centralnej (lata 1722-1723) powołując do życia tzw. Gene- ralne Dyrektorium, a na szczeblu regionalnym w latach 1713-1723 ujednolicono liczne urzędy tworząc ostatecznie Kamery Wojenno-Skarbowe2. Na interesującym nas obszarze powołano do życia Nowomarchijską Kamerę Wojenno-Skarbową z sie- dzibą w Kostrzynie. Całe życie ekonomiczne kraju znalazło się pod ścisłym nadzorem władz pań- stwowych kładących szczególny nacisk na rozwój rzemiosła, manufaktur i handlu. Przebudowa gospodarcza odwołująca się w prostej linii do merkantylnej myśli ekonomicznej realizowanej już w czasach elektora Fryderyka Wilhelma3 obejmo- wała także dość głęboką reformę miast. Ich handel i produkcja miały stać się ele- mentem przyspieszającym wzrost gospodarczy Królestwa Pruskiego. Dodatkowo ośrodki miejskie poddano dość ścisłej kontroli państwa, co w praktyce doprowadziło do ograniczenia ich samorządu wewnętrznego. Przejęto także zarząd nad dochodami miast, co w konsekwencji uzdrowiło miejskie finanse. Przeprowadzono wreszcie dość gruntowną reformę cechów rzemieślniczych, modernizując je i znosząc stare, wywodzące się jeszcze ze średniowiecza przywileje. Cechy stawały się z wolna otwar- tymi organizacjami gospodarczymi przyjmującymi coraz większe rzesze uczniów. Ułatwiono wreszcie egzaminy czeladnicze i mistrzowskie. Wspierano także zakłada- nie manufaktur przez majętnych mieszczan. Wszystko to łącznie miało doprowadzić do wzrostu produkcji w pruskich miastach. 1 F. Hartung, Die politischen Testamente der Hohenzollern, w: Moderne Preussische Geschichte 1648-1947. Eine Antologie, von O. Büsch, W Neugebauer, t. 3, Berlin-New York 1981, s. 1495, 1500-1502, 1509-1510, S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje państwa i społeczeństwa, Warszawa 1998, s. 129-144. 2 S. Salmonowicz, op. cit, s. 152-155, por tegoż samego: Fryderyk II, Wrocław 1985, s. 144-149. 3 H. Rachel, Der Merkantilismus in Brandenburg-Preussen, w: Moderne..., t. 2, s. 951-993. 8 Radosław Gaziński Państwo popierało także handel zwłaszcza wewnętrzny łamiąc wszystkie naro- słe przez stulecia bariery. Zawieszano prawa składu, znoszono wewnętrzne komory celne oraz wszelkiego rodzaju przeszkody naturalne. Już w 1723 r. pod naciskiem Fryderyka Wilhelma I Berlin, Szczecin i Frankfurt nad Odrą zawarły układ o wza- jemnych ułatwieniach handlowych4. W 1724 r. zniesiono częściowo frankfurckie i szczecińskie prawo składu. Zajęcie Śląska przez Prusy w 1741 r. przyspieszyło wspomniane zmiany. W 1742 r. wydano w Berlinie zarządzenie kierujące handel odbywający się wzdłuż Odry i jej dopływów prosto do Szczecina. Zwolniono jed- nocześnie wszystkich poruszających się po drogach lądowych i wodnych państwa z większości pobieranych ceł5. W styczniu 1747 r. Berlin, Wrocław, Frankfurt nad Odrą i Szczecin zgodnie z sugestiami Fryderyka II przedłużyły umowę o wolno- ściach handlowych na Odrze i jej dopływach6. Pod koniec lat 40. XVIII w. po Od- rze i wpadających do niej rzekach swobodnie poruszali się zarówno mieszkańcy Śląska, jak i mieszczanie z Berlina, Frankfurtu i Szczecina. Prawa składu Szcze- cina i Frankfurtu nie były już wtedy praktycznie respektowane.