medeniyetler Çınarkavşağında bir ilçe Editör Yusuf Kenan Haspolat © T.C. ÇINAR KAYMAKAMLIĞI cinar.gov.tr E-posta: [email protected] ISBN: 978-605-149-718-1 YAPIM Uluslararası Piri Reis Kültür Ajansı Kazım Özalp Mah. Rabat Sok. No:27/2 Gaziosmanpaşa / ANKARA Telefon : 0312 446 21 56 e-posta: [email protected] www.pirireisajans.com Koordinasyon Serhat Buhari Baytekin Kitap Tasarım ve Uygulama Ezgi Zorlu Çizimler Yeter Baysal Düzeltme Türkân Önal BASKI MRK Matbaası Baskı Yeri, tarihi Ankara, 2015 1.000 adet basılmıştır. Yayınların bilimsel ve hukuki sorumluluğu yazarlara aittir. Kaynak gösterilerek kısa alıntı yapılabilir. Kısmen ya da tamamen çoğaltılamaz. 4 medeniyetler kavşağında bir ilçe: Çınar Önsöz zerinde doğup büyüdüğümüz ve yaşamımızı sürdürdüğümüz Anadolu coğraf- yası; bu topraklar üzerinde doğup gelişen büyük kültürlerin varlığını, çeşitlili- Ü ğini ve sayıca çokluğunu anlatabilecek eserlerle doludur. Diyarbakır da büyük medeniyetlere ev sahipliği yaparak Anadolu coğrafyasının bu zengin mirasından büyük pay alan illerin başında gelmektedir. Diyarbakır’ın her ilçesinde geçmişten izler taşıyan tarihî değerlerimize rastlamak mümkündür. Çınar ilçemiz de tarihin eski çağlarından beri birçok medeniyete ve farklı kültürlere ev sahipliği yapmıştır. Hazırlanan bu kitapla ilçenin başta tarihî, kültürel ve ekonomik yönleri olmak üzere tasavvuf ve dinî yaşamı ayrı ayrı ele alınmıştır. Tarihî eserlerimize, coğrafi güzelliklerimize, bunlarla ilgili kültürü ve değer- leri bize aktaran bilgilere her zamankinden daha fazla değer vererek, günümüze kadar kalabilen eski anıtları ve eserleri korumak ve insanlığın hizmetine sunmak, tarihe ışık tutmak zorundayız. Çınar Kaymakamlığımızın yapmış olduğu çalışma- nın, ilçemizin sahip olduğu değerleri tanıtma bakımından önemli bir ihtiyaca cevap vereceğini, bölgemizle ilgili ileride yapılacak bilimsel çalışmalara ışık tutacağını ve ilçemizin gelişimine katkı sunacağını umut ediyorum. Sizleri bu kitapla buluşturarak ilçemizin gelişimine büyük katkı sağlayan kita- bın hazırlanmasında emeği geçen herkese ayrı ayrı teşekkür eder, tüm okuyuculara faydalı olmasını dilerim. Hüseyin AKSOY Diyarbakır Valisi Sunuş iyarbakır’ın güzel ilçesi Çınar’ın bütün yönleriyle anlatıldığı bu çalışmamız, ele aldığı ko- nularla araştırmacılar ve okuyucular için oldukça kapsamlı bir eser niteliği taşımaktadır. D Ayrıca bu kitap, ilçe tarihinde bugüne kadar yayınlanmış en detaylı, geniş ve okuyucuların ilçe hakkında farklı bilgi, araştırma ve görselleri bulabileceği bir kaynak kitap olarak hazırlanmıştır. Birçok medeniyete yerleşim merkezi olmuş Çınar ilçesinin tarihiyle başlayan bu çalışma, eski zamanlardan günümüze ilçemizde yaşamış medeniyetleri inceliyor. Ayrıca kitabımızda Çınar’ın tarihî mekânları deyince ilk akla gelen Zerzevan Kalesi’nin bilimsel veriler ışığında tarihî ve mi- mari özellikleri anlatılıyor. Ardından “Resmi Yıllıklarda Çınar” makalesinde ilçenin geçmişine ve o dönemlerdeki ya- şayışına ilişkin önemli bulgulara yer verilmiştir. Bir başka konu olarak Çınar’ın geçim kaynakları olan tarım ve hayvancılık konusunda detaylı bilgiler titizlikle hazırlanmış, ilçenin tarım üretimi ve hayvancılığı ile ilgili veriler yıllara göre tasnif edilerek okuyucuya sunulmuştur. Çınar ilçesinin zengin folkloru da kitabımızda ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Halk oyunların- dan giyim kuşama, kız istemeden asker uğurlamaya kadar bu yöreye has kültürel, folklorik özel- likleri bu sayfalarda bulabilirsiniz. “Çınar Mutfak Kültürü” makalesi ise kullanılan malzemeden yemek çeşitlerine, baharatlardan kış hazırlıklarına kadar görsel açıdan zengin bir bölüm olarak hazırlandı. Mutfak deyince de meşhur Karacadağ pirinci akla geliyor hemen. “Geçmişten Gü- nümüze Karacadağ Pirinci” makalesi sulak bir bölgede kaynak sularıyla ve doğal gübre ile yetişen ünlü Karacadağ pirinci ile ilgili bilgilere yer veriyor. İlgilenenler, Çınar ilçesi ve çevresinin jeopolitik özelliklerinin anlatıldığı harita ve fotoğraflar- la desteklenmiş bilimsel makaleyi yine bu çalışmamızda okuyabilecekler. “Çınar-Göksu Barajı Kuş Türleri” makalesi bölgedeki kuş türleri ile ilgili ayrıntılı bilgiler sunuyor. “Bir Leoparın Ardından” yazısı bölgedeki biyolojik çeşitliliğin önemine değinerek türlerin korunması gerekliliğine işaret ediyor. Çınar ilçesinin ve yöresinin büyük bir ilim ve kültür merkezi olduğunun en büyük kanıtı, yörede bulunan medreseler ve bu toprakların yetiştirdiği büyük mutasavvıflardır. Bu kitapta, başta Abdurrahman Aktepe ve Aktepe Medresesi olmak üzere birçok sahada yetişmiş olan ilim adam- larına ve tarihi medreselere yer vermeyi bir görev bildik, bu değerlerin gün ışığına çıkmasına katkı sunmayı amaçladık. Profesyonel bir ekibin yoğun ve özverili çalışmaları neticesinde hazırlanan bu kitabın ilçemi- zin tanınması ve tanıtılmasına büyük bir katkı sunacağına inanıyoruz. Kitabın hazırlanmasında bize destek olan başta Çınar Kaymakamlığı çalışanları olmak üzere makale yazarlarına, teknik ekibe ve Çınar halkına teşekkür eder, iyi okumalar dileriz. İsmail ŞANLI Çınar Kaymakamı 8 medeniyetler kavşağında bir ilçe: Çınar İçindekiler Çınar’da Tarih,Mimari ve Ekonomi Çınar Tarihi 12 Aygül Doru, Eyüp Ay • Çınar İlçesindeki Kültür Varlıkları 26 İrfan Yıldız, Zekai Erdal, Dursun Yıldız • Zerzevan Kalesi Kazıları 92 Aytaç Coşkun • Resmî Yıllıklarda Çınar 98 Mehmet Ali Abakay, Ayşegül Ümran Abakay • Çınar’da Tarım ve Hayvancılık 104 Sait Kılıç, İsmail Gül • Geçmişten Günümüze Diyarbakır Karacadağ Pirinci 130 Mehmet Ali Abakay Çınar’da Kültür ve Yaşam Çınar İlçesi ve Yaşam 136 Aygül Doru, Halil Aksoy • Çınar Üzerine Notlar 148 Mehmet Ali Abakay, Ayşegül Ümran Abakay • Çınar Mutfak Kültürü 160 Mehmet Ali Abakay, Ayşegül Ümran Abakay Çınar’da Tasavvuf ve Dinî Yaşam Çınar’da Medfûn Bulunan Meşâyih ve Mutasavvıflar 170 Murat Özaydın • Çınar’ın Medar-ı İftiharı Şeyh Abdurrahman Aktepî 184 M. Zahir Ertekin • Eski Çınar’da İlim Mekânları 192 Kenan Haspolat Çınar’a Bilimsel Bakış Çınar’da Yaban Hayatı ve Doğa 198 Murat Biricik, Şemsettin Tuğra, Hamza Deniz • Bir Leoparın Ardından 206 Murat Biricik • Çınar-Göksu Barajı Kuş Türleri 212 Recep Karakaş, Ahmet Kılıç • Çınar İlçesi ve Çevresinin Jeolojik Özellikleri220 Orhan Kavak Ekler 248 Çınar Kültür Varlıkları Haritası 250 Kısaltmalar 252 Çınar’da Tarih, Mimari ve Ekonomi Çınar İlçesindeki Kültür Varlıkları İrfan YıldızZekai Erdal, Dursun Yıldız 26 Çınar Tarihi Aygül Doru, Eyüp Ay 12 Zerzevan Kalesi Kazıları Aytaç Coşkun Resmî Yıllıklarda Çınar Mehmet Ali Abakay, 98 Ayşegül Ümran Abakay Çınar’da Tarım ve Hayvancılık Sait Kılıç, İsmail Gül 104 Geçmişten Günümüze Diyarbakır Zerzevan Kalesi Kazıları Karacadağ Pirinci Aytaç Coşkun 92 Mehmet Ali Abakay 130 Aygül Doru, Eyüp Ay* Çınar Tarihi ınar ilçesinin tarihçesi, Diyarba- menliğine girmiş ve Roma egemenliği, Çkır’ınkine paralel bir durum arz M.S. 4. yüzyıla kadar sürmüştür. Hz. etmektedir. İlçe, birçok uygarlı- Ömer Dönemi’nde, 639’da İslam ege- ğa yerleşim merkezi olmuştur. Bazı köy menliğine, 1085’te Sultan Berkyaruk isimlerinden anlaşıldığı üzere ilçenin çok zamanında Selçukluların egemenliği- eski bir yerleşim birimi olduğu ortaya ne girmiştir. İnaloğulları, Artukoğulları çıkmaktadır. İlçeye bağlı “Huri-Hurik” ve Eyyubiler’in de egemenliğinde kalan (Sırımkesen köyü) ile Beneklitaş köyü- yöre daha sonra Anadolu Selçukları, İl- ne doğru geçit veren “Bestahuriyan”ın hanlı ve Timur egemenliğine girmiştir. (Hurriler Deresi) M.Ö. 1500-3000 yıl- Yönetimi, Timur’dan alan Akkoyunlular, ları arasında bu yöreye egemen olan 1502’de Safevi Hükümdarı Şah İsmail’e Hurri Devleti zamanından izler taşıdığı yenilince, yörenin hâkimiyeti Safevilere anlaşılmaktadır. Yöreye sonraları Mi- geçtiyse de halk bunu tanımayıp Yavuz tanniler, M.Ö. 1250’lerde ise Asurların Sultan Selim’e bağlılıklarını belirtmiştir. egemen oldukları anlaşılmaktadır. Yöre, Çaldıran Seferi’nden sonra 1515’te Os- * Yrd. Doç. Dr., Gaziantep Üniversitesi, daha sonra Medler, Persler, Makedonlar, manlı İmparatorluğu’na bağlanan bölge- Fen-Edebiyat Fakültesi/Arkeoloji Selevkoslar ve Partların egemenliğine de I. Dünya Savaşı’ndan sonra başka bir Bölümü Pr. ve Önasya Arkeolojisi girmiştir. M.Ö. 3. yüzyılda Roma ege- işgal olmamıştır. ABD. Bşk. 12 medeniyetler kavşağında bir ilçe: Çınar ÇINAR TARİHİ Cumhuriyetin ilk yıllarında Di- Hurriler da Karataş, Arısu, Gümüşyuva, Derin- yarbakır kent merkezine bağlı şirin su köyleri metinidir.1 Hurriler, M.Ö. 2000 yıllarından iti- bir köy olan Çınar, 23 Haziran 1937 Mitanni Kralları: “Dirta, Suttar- baren, kuzeyde Kafkaslar’dan, güney- tarihinde, 3223 sayılı Kanun ile ba- na, Parsasattar, Artatama, Sauşşattar, de Suriye ve Yukarı Mezopotamya’ya, ğımsız ilçe hâline gelmiştir. Önceleri Aratatama, Tuşratta, Artassumara, batıda Toroslar’dan, doğuda İran’daki adı Melkis olup merkezi daha sonra Kelu hepa, III. Suttarna, Mattivaza, Zagros Dağları’nın ötesindeki Urmiye Hanakpınar köyü yakınlarına taşınan Tatu hepa, Vasatsa, I. Şattuara, Waşa- Gölü’ne kadar uzanan, oldukça geniş 2 ilçenin, 1937’den önce adı Akpınar ve şatta, II. Satuara.” bir coğrafik alana yerleşmişlerdi. Hur- Hanakpınar olarak bilinmekteydi. İlçe Artatama (M.Ö. 1412-1402), riler Diyarbakır’da iç kaleyi kurmuştur. 1939 -1950 arasında Bulgaristan ve Tuşratta (M.Ö. 1364-1347), Sauşşattar Çınar, Hurri ve Mitanni yurdu- Kudüs’ten gelen göçmenlerin bölgeye (M.Ö. 1440-1410), Mattivaza (M.Ö. dur. Hur-hurik (Sırımkese) köyü ile yerleşmeleriyle büyümüş ve gelişmeye 1380-1345), I. Sattuara (M.Ö. 1365- bu köyün batısına düşen ve Keldiz başlamıştır. 1330) yıllarında hükümdar oldu. Mitanni (Beneklitaş) köyüne doğru geçit